Ołów

Czy ołów jest szkodliwy?

Tak, ołów jest bardzo szkodliwy w szczególności dla dzieci. Istnieje mnóstw badań potwierdzających jego szkodliwość: 

Ołów może mieć właściwości rakotwórcze

Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC, ang. International Agency for Research on Cancer) sklasyfikowała ołów, w zależności od jego formy, jako związek o możliwym lub prawdopodobnym działaniu rakotwórczym:

• Ołów - możliwe działanie kancerogenne (grupa 2B)
• Ołów nieorganiczny - prawdopodobnie kancerogenny (grupa 2A)
• Ołów organiczny - nie jest kancerogenny (grupa 3)

Ołów jest szczególnie niebezpieczny dla dzieci

Długotrwałe narażenie na ołów może powodować u dzieci m.in.:

• Opóźnienie rozwoju
• Niższy iloraz inteligencji (IQ)
• Nadpobudliwość
• Wolniejszy rozwój neurobehawioralny
• Trudności w uczeniu się
• Zaburzenia słuchu
• Zahamowanie wzrostu

Trzeba też dodać, że dzieci są bardziej podane na toksyczne działanie ołowiu, m.in. dlatego, że bariera krew-mózg nie jest w pełni rozwinięta do 36. miesiąca życia. Dodatkowo u dzieci ołów wchłania się z przewodu pokarmowego w większym stopniu niż u dorosłych. Co więcej, u dzieci wydalanie ołowiu z organizmu jest mniej skuteczne .

Cechy behawioralne niemowląt i małych dzieci, takie jak wkładanie rąk do ust i różnych przedmiotów powodują, że są one bardziej narażone na kontakt z ołowiem .

Ołów uszkadza układ nerwowy

Układ nerwowy człowieka jest miejscem najbardziej podatnym na toksyczność wywołaną ołowiem. Ołów może być przyczyną zaburzeń neurologicznych i przyczyniać się do wystąpienia problemów z koncentracją, opóźnienia czasu reakcji, a także do pojawienia się drażliwości . 

Jedną z przyczyn zaburzonego funkcjonowania układu nerwowego może być fakt, że ołów zmniejsza prędkość przewodzenia impulsów nerwowych, jak również powoduje demielinizację (zniszczenie osłonek mielinowych otaczających nerwy).

Wśród objawów przewlekłego narażenia na ołów można wymienić wystąpienie np. depresji, lęków, utraty koordynacji, drętwienia i mrowienia kończyn, zaburzeń pamięci .

Bardzo wysoki poziom ołowiu we krwi może powodować obrzęk mózgu, zwiększone ciśnienie w czaszce, bóle głowy, bezsenność, majaczenie, drgawki, śpiączkę.

Zatrucie ołowiem prowadzi do szeregu komplikacji zdrowotnych

Poza negatywnym wpływem ołowiu na układ nerwowy, można wymienić kilka istotnych skutków działania toksycznego ołowiu:

• Narażenie na wysokie poziomy ołowiu może prowadzić do rozwoju ostrej niedokrwistości hemolitycznej
• Uważa się, że ołów podnosi ciśnienie tętnicze krwi, zwiększając jednocześnie ryzyko rozwoju chorób układu krążenia
• Zbyt wysoka ekspozycja na ołów może manifestować się wystąpieniem dolegliwości żołądkowo-jelitowych – bólu brzucha (tzw. kolki ołowiczej), nudności, wymiotów, biegunek i zaparć
• Przewlekłe zatrucie ołowiem może objawiać się pojawieniem szarego koloru na skórze i niebieską linią na dziąsłach, nazywaną linią Burtona
• Naukowcy wielokrotnie wykazali, że długotrwałe narażenie na ołów skutkuje przyspieszeniem rozwoju niewydolności nerek
• Wyniki metaanalizy opublikowanej w 2019 roku pokazały, że osoby, które miały wyższy poziom ołowiu we krwi charakteryzowały się upośledzeniem funkcji poznawczych. Osoby te uzyskiwały gorsze wyniki w testach związanych z badaniem zdolności wzrokowo-przestrzennych, pamięci, koncentracji, funkcji psychomotorycznych czy też umiejętności werbalnych

Szkodliwość ołowiu dla kości

Przeprowadzone badania wykazały, że długotrwałe narażenie na ołów może powodować obniżenie gęstości mineralnej kości. Oznacza to, że ołów przyczynia się do osłabienia naszych kości. Takie działanie jest obserwowane zarówno u kobiet jak i u mężczyzn . Spostrzeżenia te potwierdzają również inne badania naukowe, w których badacze stwierdzili, że osoby cechujące się wyższą zawartością ołowiu w kościach miały niższą gęstość mineralną kości .

Ołów może być przyczyną bezpłodności

Ołów powoduje też szereg niekorzystnych skutków dla układu rozrodczego mężczyzn. Przyczynia się m.in. do:

• Zmniejszonego libido
• Zmniejszonej liczby i ruchliwości plemników
• Upośledzenia funkcji prostaty
• Rozwoju niepłodności

Ołów jest bardzo niebezpieczny w przypadku ciąży

U kobiet ciężarnych absorbcja (wchłanianie) ołowiu wzrasta nawet o 85%, przez co są one bardziej narażone na jego działanie.

Wysoka ekspozycja na ołów w przebiegu ciąży może być przyczyną przedwczesnych porodów, mniejszej masy urodzeniowej, a także wad wrodzonych u noworodków, objawiających się np. uszkodzeniem mózgu lub utratą słuchu.

Ołów – jak możemy się zatruć?

Ołów dostaje się do środowiska w wyniku działalności człowieka

Ołów może być uwalniany do atmosfery w wyniku czynności wulkanów, w postaci pyłów wulkanicznych lub działalności człowieka spowodowanej np. wydobyciem rud ołowiu. Ołów może przedostawać się do środowiska jako odpad i ściek zakładów wytwarzających lakiery, emalie, szkło, powłoki kabli, stal i cement.

Ołów obecny w wodzie i glebie może pochodzić też ze spalin samochodowych. Na szczęście co raz częściej stosuje się paliwo bezołowiowe (dystrybutory na stacjach paliw z benzyną bezołowiową oznaczone są w postaci przekreślonego "Pb") .

Ołów ma szerokie zastosowanie w różnych gałęziach przemysłu

Związki ołowiu stosowane są jako pigment w farbach, barwnikach czy też szkliwach ceramicznych. Ołów wykorzystywany jest też do produkcji amunicji, baterii, akumulatorów, a także obciążników ołowianych do sieci rybackich. Związki ołowiu mogą zawierać niektóre rodzaje barwników i kosmetyków do włosów. Ołów można znaleźć również w papierosach.

W latach 70. i 80. XX wieku obawy związane z wpływem ołowiu na zdrowie doprowadziły do wdrożenia polityk opartych na redukcji zawartości ołowiu w środowisku i tym samym obniżenia narażenia człowieka na ten składnik. Eksperci Uustanowili m.in. zakaz stosowania farb na bazie ołowiu a także wprowadzili do sprzedaży benzynę bezołowiową.

Ołów może przedostawać się do naszego organizmu drogą pokarmową, oddechową i poprzez skórę

Narażenie na ołów występuje w wielu różnych miejscach pracy. Wdychanie powietrza zawierającego ołów może dotyczyć osób pracujących przy odlewie mosiądzu i brązu, produkcji wyrobów gumowych, tworzyw sztucznych i baterii, a także osób zajmujących się lutowaniem i spawaniem. Wysoką ekspozycją na ołów mogą się również charakteryzować osoby pracujące przy odpadach komunalnych i w spalarniach śmieci .

Nie uwzględniając osób narażonych na ołów w miejscu pracy, pierwiastek ten w największych ilościach dostaje się droga pokarmową w wyniku spożycia zanieczyszczonych nim produktów spożywczych .

Szacuje się, że ok. 10-20% spożytego ołowiu jest wchłaniane w przewodzie pokarmowym dorosłego człowieka. U dzieci poziom wchłaniania ołowiu jest wyższy i wynosi ok. 10-40%. U noworodków absorpcja ołowiu może być jeszcze wyższa i osiągać nawet 80% .

Po wchłonięciu ołów transportowany jest do różnych tkanek i narządów, w których jest magazynowany. W największych ilościach, ołów odkładany jest w kościach, paznokciach i zębach. W tych tkankach okres półtrwania dla ołowiu wynosi nawet ok. 30 lat.

Ołów wydalany jest głównie w postaci moczu. Niewielkie jego ilości mogą być usuwane wraz z kałem i potem .

Ołów może dostawać się do żywności

Ołów może przedostawać się do wody pitnej z rur ołowiowych w gospodarstwach domowych, zwłaszcza jeśli woda jest kwaśna lub "miękka".

Ołów może też przenikać do żywności z różnych opakowań i naczyń kuchennych (np. z produktów ceramicznych i porcelany.

Mówiąc o ołowiu bardzo często wspomina się o produktach konserwowych zamkniętych w puszkach zawierających ten składnik. Warto zauważyć, że aktualnie nie stosuje się już (lub stosuje bardzo rzadko) lutu ołowiowego w puszkach przeznaczonych do kontaktu z żywnością. Naukowcy szacują, że zawartość ołowiu w konserwach spadła aż o 87% od 1980 do 1988 roku .

Ołów spożywamy głównie w postaci produktów zbożowych, napojów, produktów mlecznych

Wykonana analiza danych dowiodła, że najwięcej ołowiu dostarczamy naszemu organizmowi spożywając produkty zbożowe (głównie pieczywo i bułki), herbatę, wodę z kranu, ziemniaki i produkty ziemniaczane, fermentowane produkty mleczne, przyprawy, piwo i wino.

Badania wykonane w Niemczech wykazały z kolei, że najwięcej ołowiu dostarczamy spożywając napoje, warzywa, owoce, orzechy i produkty zbożowe.

Najmniej ołowiu pochłaniamy jedząc jaja, produkty na bazie jaj, rośliny strączkowe, tłuszcze roślinne i zwierzęce, ryby, mięso, soki owocowe .

Najbardziej narażone na ołów są małe dzieci

Naukowcy oszacowali, że średnie narażenie człowieka na ołów wynosi 0,68 µg/kg masy ciała/dzień. Najwyższą ekspozycją na ołów charakteryzowały się niemowlęta (0,83-0,91 µg/kg masy ciała/dzień) i małe dzieci 1,03-1,23 µg/kg masy ciała/dzień). Narażenie na ołów u osób dorosłych badacze określili na poziomie 0,50 µg/kg masy ciała/dzień . Oznacza to, że spożywamy stosunkowo „bezpieczne” ilości ołowiu. Jednakże w przypadku niektórych osób, a szczególnie małych dzieci, poziom dostarczanego ołowiu może być zbyt wysoki.

Żywność w Polsce i Europie zawiera bardzo mało ołowiu

Przeprowadzony monitoring żywności dostępnej na rynku europejskim wykazał, że ponad połowa testowanych produktów spożywczych miała poziom ołowiu poniżej granicy wykrywalności (czyli śladowy).

Badania przeprowadzone w Polsce pokazały, że dostępne na rynku produkty mięsne i rybne cechują się zawartością ołowiu na dopuszczalnym poziomie. Przykładowo:

• Mięso wieprzowe i drobiowe oraz podroby zawierały prawie 2-7 krotnie mniej ołowiu, niż dopuszczają unijne przepisy
• Mleko i przetwory mleczne - dwukrotnie mniej ołowiu.

Inni naukowcy wykazali, że obecne na polskim rynku pieczywo i ziarna zbóż, poza trzema wyjątkami zawierały dozwolone ilości ołowiu. Podobnie było w przypadku warzyw i produktów warzywnych - poziom ołowiu w tych produktach był ok. 2-3 krotnie niższy, niż wynosi ustalony najwyższy dopuszczalny poziom. Przekroczenie norm badacze stwierdzili tylko w dwóch próbkach - sałacie i surówce z czerwonej kapusty.

Nie wykazano istotnych przekroczeń w zawartości ołowiu w produktach do początkowego i dalszego żywienia niemowląt.

Wyłącznie kilka produktów warzywnych, owocowo-warzywnych, mlecznych, zbożowo-owocowych miało nieco więcej ołowiu, niż dopuszcza unijne prawo. Trzeba też podkreślić, że badania te dotyczyły produktów obecnych na rynku w 2004 roku, gdy prawo unijne jeszcze nie obowiązywało.

Ogólnie warzywa i owoce są wolne od ołowiu

Badania przeprowadzone w Polsce pokazały, że dostępne w sprzedaży warzywa charakteryzują się bardzo niską zawartością ołowiu. Poziom tego składnika był średnio  kilkadziesiąt razy niższy, niż dopuszczają unijne normy. Śladowe ilości ołowiu znajdowały się np. w ogórkach, pomidorach, brokułach, grochu, ziemniakach, kapuście pekińskiej .

Naukowcy stwierdzili, że owoce średnio zawierają mniej ołowiu, niż warzywa. Wyniki badań opublikowane w 2009 roku pokazały, że owoce takie jak jabłka, brzoskwinie, nektaryny, śliwki i morele praktycznie nie mają ołowiu.

Kurkuma a ołów

W Bangladeszu eksperci zgłosili przypadki, że niektórzy producenci przypraw dodają przemysłowego barwnika - chromianu ołowiu, aby nasycić kurkumę jasnożółtym kolorem. W ten sposób przyczyniają się do niebezpiecznego wzrostu stężenia ołowiu w kurkumie.

Ołów – gdzie się znajduje?

Dozwolona zawartość ołowiu w żywności jest ściśle regulowana przez unijne prawo. Zgodnie z Rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1881/2006, w produktach spożywczych może być nie więcej, niż 0,020-1,50 mg ołowiu/kg.

Dla przykładu, mięso wołowe, baranina, wieprzowina i mięso drobiowe nie mogą zawierać więcej, niż 0,10 mg ołowiu/kg. W przypadku ryb dopuszczalny limit jest nieco wyższy i wynosi 0,30 mg ołowiu/kg. Z kolei dla zbóż i roślin strączkowych eksperci ustalili górny poziom zawartości ołowiu w wysokości 0,20 mg/kg. Dopuszczalne limity zawartości ołowiu w produktach są szczegółowo przedstawione pod TYM adresem.

Z kolei w wodzie pitnej najwyższe dopuszczalne stężenie ołowiu wynosi 10 µl/l.

Raport przygotowany przez EFSA wykazał, że w latach 2003-2010 poziom ołowiu w żywności obniżył się o ok. 23% . Średnią zawartość ołowiu w wybranych, badanych produktach spożywczych można sprawdzić pod TYM adresem. 

Produkty o najwyższym poziomie ołowiu

Najwięcej ołowiu występuje w żywności takiej, jak:

• Salsefia (146 µg/kg)
• Liście buraka (152 µg/kg)
• Glony wakame (155 000 µg/kg)
• Kakao w proszku (139 µg/kg)
• Suche liście herbaty (177 µg/kg) i mięty (442 µg/kg)
• Grzyby - borowiki (961 µg/kg) i pieprznik jadalny (116 µg/kg)
• Tapioka (128 µg/kg)
• Maniok (181 µg/kg)
• Mięso z zająca (155 µg/kg) i bażanta (344 µg/kg)
• Małże i ostrygi (128-167 µg/kg)
• Cukierki z lukrecji (217 µg/kg)
• Tymianek (1110 µg/kg)
• Sproszkowana papryka, chilli, cynamonie, imbirze, kurkumie, pieprzu (195-950 µg/kg)
• Soli jodowanej (838 µg/kg) i soli morskiej (451 µg/kg)

Trzeba jednak zauważyć, że wymienione produkty pomimo ustalonej, stosunkowo wysokiej zawartości ołowiu nie stanowią dla nas istotnego zagrożenia. Dlaczego? Po pierwsze większość z tych produktów spożywamy raczej sporadycznie (np. glony wakame, małże, maniok). Po drugie wiele z tych produktów wykorzystujemy w bardzo małych ilościach w przeliczeniu na ich gramaturę (np. sól, tymianek, liście herbaty). Dobrym przykładem jest herbata - jej liście zawierają 177 µg ołowiu/kg, a sam napar z herbaty zawiera już tylko 12-16 µg/kg .

Stosunkowo wysokie ilości ołowiu badacze stwierdzili w przypadku suplementów diety:

• Suplementy zawierające składniki mineralne - 1243 µg ołowiu/kg
• Preparaty witaminowo-mineralne - 415 µg/kg
• Suplementy z błonnikiem pokarmowym - 485 µg/kg
• Suplementy bazujące na produktach roślinnych - 434 µg/kg
• Preparaty z algami - 908 µg/kg

Ołów – jak ograniczyć ryzyko zatrucia?

Niektóre składniki diety obniżają poziom ołowiu w organizmie

Zaleca się, aby osoby narażone na kontakt z ołowiem lub cechujące się podwyższoną zawartością ołowiu we krwi spożywały duże ilości takich składników jak:

• Żelazo
• Wapń
• Witamina C

Jednoznacznie naukowcy nie udowodnili, że spożywanie wysokich ilości tych składników ma istotny wpływ na ograniczenie potencjalnych, szkodliwych skutków działania ołowiu. Jednak pewne przesłanki naukowe wskazują, że warto zadbać o spożycie tych związków.

Naukowcy wielokrotnie zaobserwowali, że osoby z niedoborem żelaza częściej mają podwyższony poziom ołowiu we krwi. Żelazo konkuruje z ołowiem o wchłanianie w jelitach. W uproszczeniu oznacza to, że im więcej w diecie znajdzie się żelaza, tym mniej ołowiu wchłonie się z przewodu pokarmowego. I na odwrót - im więcej ołowiu, tym mniej żelaza w organizmie . Niestety nie wszystkie wyniki badań pokazują, że suplementacja żelazem jest skuteczna w obniżaniu poziomu ołowiu we krwi.

Istnieją pewne dowody naukowe, które świadczą o tym, że wysokie spożycie witaminy C może powodować obniżenie poziomu ołowiu we krwi, ograniczając tym samym jego toksyczne działanie.

Badania przeprowadzone z udziałem kobiet ciężarnych wykazały, że spożywanie wapnia może w niewielkim stopniu przyczynić się do obniżenia zawartości ołowiu we krwi. Autorzy doświadczenia uważają, że spożywanie odpowiednich ilości wapnia może być sposobem na zmniejszenie narażenia na ołów przez rozwijający się płód.

Podobne wyniki uzyskali inni badacze, którzy stwierdzili, że spożywanie żywności tradycyjnej bogatej w wapń może chronić organizm przed ekspozycją na ołów.

Ołów - jak sprawdzić poziom w organiźmie?

Norma ołowiu we krwi

Poziom ołowiu można zmierzyć wykonując badanie krwi. Za wartości referencyjne (normy) przyjmuje się 200 µg ołowiu/l w przypadku osób dorosłych i 100 µg/l w przypadku dzieci.

Trzeba jednak pamiętać, że badanie krwi pozwala tylko stwierdzić wysokość narażenia na ołów w ostatnim czasie. Na podstawie uzyskanych wyników nie można określić długotrwałego (np. kilkuletniego) narażenia na ten składnik.

 

Ołów – jaka dawka jest bezpieczna?

Eksperci nie ustalili bezpiecznej dawki ołowiu

We wcześniejszych latach Wspólny Komitet Ekspertów FAO/WHO ds. Dodatków do Żywności (JEFCA) określił tymczasowe tolerowane tygodniowe pobranie ołowiu (PTWI) na poziomie 25 µg/kg masy ciała. Jednak w 2010 roku Panel Ekspertów EFSA ds. Zanieczyszczeń w Łańcuchu Żywnościowym na podstawie aktualnej wiedzy stwierdził, że poprzednio ustalony limit spożycia nie gwarantuje bezpieczeństwa zdrowotnego i niemożliwe jest ustalenie bezpiecznego progu dawki ołowiu.

EFSA określiła jednak najniższą dawkę mogącą wywołać ściśle określone, negatywne działanie na organizm człowieka (BMDL). Dla małych dzieci eksperci określili BMDL na poziomie 0,50 µg/kg masy ciała/dzień w kontekście neurotoksyczności rozwojowej. Oznacza to, że regularne dostarczanie ołowiu w ilości równej lub większej niż 0,50 µg/kg masy ciała/dzień może wywołać u dzieci działanie neurotoksyczne.

Dodatkowo EFSA ustaliła BMDL dla osób dorosłych na poziomie 0,63-1,50 µg/kg masy ciała. Spożywanie ołowiu w ilościach mieszczących się w tym zakresie lub go przewyższających, z dużym prawdopodobieństwem może prowadzić do wystąpienia skutków sercowo-naczyniowych i nefrotoksyczności.

Jak leczyć zatrucie ołowiem?

Jak usunąć ołów z organizmu? W przypadku zatrucia ołowiem stosuje się tzw. terapię chelatacyjną. Polega ona na podaniu związków chemicznych wiążących (chelatujących) ołów w organizmie. Powstałe kompleksy lek-ołów są następnie wydalane z organizmu wraz z moczem. Najczęściej wykorzystuje się w tym celu takie składniki jak kwas wersenowy (EDTA) i DMSA (kwas mezo-2,3-dimerkaptobursztynowy). Niestety stosowanie tych związków wywołuje czasem skutki uboczne, np. w postaci uszkodzenia nerek.