Witamina A

Witamina A – właściwości

Witamina A odgrywa ważną rolę w żywieniu człowieka. Z dalszej części artykułu dowiesz się, w jaki sposób wpływa na nasze zdrowie.

Witamina A jest niezbędna do poprawnego widzenia

Witamina A ma istotne znaczenie dla zapewnienia prawidłowego procesu widzenia. Jest niezbędnym składnikiem rodopsyny, czyli białka, które absorbuje (pochłania) światło w receptorach siatkówki. Dodatkowo witamina A wpływa na różnicowanie i funkcjonowanie błon spojówkowych i rogówki.

W latach 90. XX wieku naukowcy przeprowadzili badanie randomizowane, w którym pacjentom cierpiącym na zwyrodnienie barwnikowe siatkówki podawali palmitynian retinylu w dawce 4500 µg/dzień. Odnotowali, że suplementacja tym związkiem przyczyniła się do spowolnienia utraty funkcji siatkówki, co świadczy o tym, że witamina A może dawać korzyści zdrowotne osobom z chorobami oczu. Jednakże należy podkreślić, że suplementacja witaminą A w dużych dawkach w celu spowolnienia przebiegu wspomnianej choroby wymaga nadzoru lekarza i należy ją przerwać, jeśli istnieje możliwość zajścia w ciążę.

W 2011 roku Światowa Organizacja Zdrowia zaleciła suplementację witaminą A w ilości do 3000 µg/dzień lub 7500 µg/dzień w okresie ciąży na obszarach o wysokim rozpowszechnieniu niedoboru witaminy A aby zapobiegać ślepocie.

Witamina A bierze udział w rozwoju organizmu

Witamina A uczestniczy w rozwoju płodu. Kwas retinowy ma kluczowe znaczenie dla rozwoju różnych narządów, w tym głównie serca, oczu, płuc, uszu.

Witaminie A przypisuje się korzystny wpływ na stan skóry

Zarówno naturalne, jak i syntetycznie retinoidy były stosowane jako środki farmakologiczne w leczeniu chorób skóry. Związki te wykorzystywano m.in. w leczeniu łagodnego i ciężkiego trądziku pospolitego. Witamina A wykazuje działanie przeciwzapalne, a także wpływa na różnicowanie się komórek nabłonkowych skóry i przyczynia się do produkcji sebum.

Dużą popularnością cieszy się maść z witaminą A, której zadaniem jest przyspieszenie regeneracji naskórka, zahamowanie rogowacenia skóry, a także zmniejszenie stanów zapalnych.

W tym miejscu trzeba jednak zaznaczyć, że stosowanie farmakologicznych dawek retinoidów (np. doustnej izotretynoiny) przez kobiecy ciężarne powoduje wady wrodzone u noworodków, dlatego też ich stosowanie jest przeciwwskazane przed i w trakcie ciąży.

Witamina A a trądzik

W 2015 roku naukowcy opublikowali wyniki badania, które pokazały, że stosowanie izotretynoiny, czyli pochodnej witaminy A (w ilości 20 mg/dzień przez 3 miesiące) spowodowało złagodzenie zmian trądzikowych.

Witamina A wpływa na naszą odporność

Witamina A odpowiedzialna jest za prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego. Witamina A wpływa na różnicowanie się limfocytów (komórek immunologicznych). Dodatkowo kwas retinowy pomaga komórkom prezentować antygeny. Co to znaczy? Za sprawą witaminy A komórki układu odpornościowego są zdolne do rozpoznawania obcych cząsteczek w organizmie, które następnie unieszkodliwiają.

Witamina A ma wpływ na działanie żelaza w organizmie

Witamina A zaangażowana jest w metabolizm żelaza. Dane naukowe pokazują, że u osób z niedoborem witaminy A, suplementacja tym związkiem powoduje wzrost stężenia hemoglobiny. Dodatkowo wydaje się, że witamina A powoduje mobilizację żelaza z miejsc jego przechowywania do rozwijających się krwinek czerwonych, w celu włączenia go do hemoglobiny. W ten pośredni sposób umożliwia krwinkom czerwonym transport tlenu pomiędzy komórkami całego ustroju. 

W efekcie uważa się, że spożywanie wyższych ilości witaminy A ma korzystny wpływ na łagodzenie objawów niedokrwistości z niedoboru żelaza. 

Witamina A wpływa funkcje reprodukcyjne

Wykazano, że witamina A w formie kwasu retinowego przyczynia się do produkcji testosteronu. Dodatkowo retinal jest wymagany do zapewnienia prawidłowego procesu spermatogenezy (powstawania plemników).

W niektórych przypadkach zaleca się podawanie wysokich dawek witaminy A u dzieci z odrą, cierpiących na niedobór tego składnika

Niedobór witaminy A jest bardzo często łączony z wystąpieniem ciężkiej odmiany odry. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaleca stosowanie wysokich, doustnych dawek witaminy A (200 000 IU) przez 2 dni dla dzieci powyżej 1 roku życia cierpiących na odrę, które żyją na obszarach o wysokiej częstości występowania niedoboru witaminy A.

Przeprowadzona analiza 5 badań naukowych wykazała, że suplementacja witaminą A w dawce 100 000 IU u niemowląt i 200 000 IU u starszych dzieci z odrą przed dwa dni zmniejsza śmiertelność z powodu tej choroby.

Witamina A – źródła

Witamina A powstaje z niektórych karotenoidów (prowitamin A)

Witamina A w diecie człowieka występuje w formie retinolu i estrów retinylu. Dodatkowo niektóre karotenoidy, takie jak β-karoten, α-karoten i β-kryptoksantyna mogą być przekształcane w organizmie człowieka do witaminy A. Z tego też względu nazywa się je prowitaminami A. Karotenoidy te są wliczane do puli witaminy A, jednakże na pewnych zasadach. Ze względu na fakt, że odmienny jest poziom wchłaniania i biokonwersji (przekształcania) różnych karotenoidów do witaminy A, to uważa się, że :

1 równoważnik (ekwiwalent) retinolu = 1 mg retinolu = 12 mg β-karotenu = 24 mg pozostałych karotenoidów

Mówiąc prościej, oznacza to, że np. organizm człowieka z 12 cząsteczek β-karotenu może wytworzyć 1 cząsteczkę witaminy A. W tym celu wprowadzono powyżej wspomniany równoważnik retinolu, który jest sumą występującego w żywności retinolu i karotenoidów, które w ten retinol mogą być dodatkowo przekształcone.

Warto zauważyć, że duża część karotenoidów występujących w żywności nie ma aktywności witaminy A, co znaczy że nie może być przetwarzana do witaminy A. Do takich karotenoidów należą likopen, luteina, zeaksantyna. Charakteryzują się one jednak szerokim prozdrowotnym działaniem w organizmie, mimo że nie wytwarza się z nich witamina A.

Po spożyciu różne formy witaminy A są wchłaniane przez komórki błony śluzowej dwunastnicy. Następnie zarówno estry retinylu, jak i karotenoidy wykazujące aktywność prowitaminy A są przekształcane w retinol, a następnie do kwasu retinowego. Większość witaminy A w organizmie przechowywana jest w wątrobie w postaci estrów retinylu.

Najbogatsze w witaminę A są oleje rybie i wątroba

W jakich produktach znajduje się witamina A? Najwyższy poziom witaminy A występuje w wątrobie i olejach rybich. W mniejszych ilościach witamina A obecna jest w mięsie, mleku, serach dojrzewających i jajach. Warto też dodać, że w Polsce obowiązkowo w witaminę A wzbogaca się tłuszcze do smarowania (np. margarynę).

Z drugiej strony, najbogatszym źródłem prowitaminy A (czyli karotenoidów, które ulegają w organizmie człowieka przekształceniu do witaminy A) są zielone warzywa liściaste (np. brokuły, jarmuż, szpinak), żółto-pomarańczowe warzywa i owoce (np. marchew, dynia, morele, brzoskwinie), pomidory i niektóre oleje roślinne.

Dla ogólnego uproszczenia można pokusić się o stwierdzenie, że witamina A jest obecna w produktach zwierzęcych, zaś prowitaminy A znajdują się przede wszystkim w produktach pochodzenia roślinnego.

Witamina A znajduje się również w suplementach diety, zwykle w formie octanu retinylu lub palmitynianu retinylu.

Według badań przeprowadzonych w USA uważa się, że ok. 26% ekwiwalentu retinolu spożywanego przez mężczyzn i 34% spożywanego przez kobiety pochodzi z karotenoidów (prowitaminy A), zaś pozostała ilość pochodzi z witaminy A, głównie w postaci estrów retinylu.

Witamina A – dawkowanie

Osoby dorosłe powinny spożywać codziennie 700-900 µg witaminy A

Zapotrzebowanie na witaminę A różni się w zależności od płci i wieku. Wraz z wiekiem wzrasta zapotrzebowanie na ten składnik. Nieco wyższe ilości powinni spożywać chłopcy (600-900 µg/dzień) i mężczyźni (900 µg/dzień), niż dziewczynki (600-700 µg/dzień) i kobiety (700 µg/dzień).

W trakcie ciąży zapotrzebowanie na witaminę A wzrasta niewiele i wynosi ono 770 µg/dzień. Zdecydowanie wyższych ilości witaminy A wymagają kobiety karmiące piersią (1300 µg/dzień).

Tabela 1. Zapotrzebowanie człowieka na witaminę A.

Płeć i wiek	Dawka witaminy A (µg/dzień)
Niemowlęta
0-0,5	350
0,5-1,0	350
Dzieci
1-3 lat	400
4-6 lat	450
7-9 lat	500
Chłopcy
10-12 lat	600
13-15 lat	900
16-18 lat	900
Dziewczęta
10-12 lat	600
13-15 lat	700
16-18 lat	700
Mężczyźni
>18 lat	900
Kobiety
>18 lat	700
ciężarne	770
w okresie laktacji	1300

Witamina A plus E - korzyści zdrowotne

Zaleca się stosowanie witaminy A w połączeniu z witaminą E, ponieważ obydwa składniki wpływają korzystnie na stan skóry.

Witamina A – przyczyny i skutki niedoboru

Według szacunków, dorośli mężczyźni spożywają dziennie średnio 649 µg ekwiwalentu retinolu, a dorosłe kobiety 580 µg. Oznacza to, że spożycie witaminy A w populacji jest niższe niż rekomendowane, jednakże jest ono zarazem wystarczające, aby nie wystąpiły objawy kliniczne niedoboru tego składnika .

Niedobory witaminy A spotyka się u kobiet ciężarnych i noworodków

Według szacunków Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), ok. 190 milionów dzieci w wieku przedszkolnym i 19,1 miliona kobiet ciężarnych na całym świecie ma stężenie retinolu w surowicy poniżej 0,70 µmol/l co wskazuje na niedobór witaminy A.

W krajach rozwijających się, niedobór witaminy A zwykle rozpoczyna się w okresie niemowlęcym. Przyczyną tego stanu mogą być niskie spożycie mleka matki lub przewlekłe biegunki u dzieci.

Dzieci i kobiety ciężarne z niedoborem witaminy A cierpią na kseroftalmię

Kobiety w ciąży wymagają dodatkowych ilości witaminy A do prawidłowego wzrostu płodu. Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że niemal 10 mln kobiet ciężarnych na całym świecie cierpi na kseroftalmię w wyniku niedoboru witaminy A. Niedobór tej witaminy u kobiet w ciąży skutkuje większą śmiertelnością wśród matek i niemowląt, a także większym ryzykiem anemii i wolniejszego wzrostu oraz rozwoju niemowląt.

W krajach rozwiniętych kliniczny niedobór witaminy A (czyli taki, przy którym pojawiają się objawy) występuje u niemowląt bardzo rzadko. Problem ten dotyczy głównie niemowląt z zaburzeniami wchłaniania oraz noworodków urodzonych przedwcześnie, które nie zdążyły jeszcze zmagazynować odpowiednich ilości witaminy A w wątrobie. U wcześniaków z niedoborem witaminy A występuje zwykle zwiększone ryzyko chorób oczu, chorób przewlekłych płuc i chorób żołądkowo-jelitowych.

Warto też zaznaczyć, że niedobór witaminy A u kobiet w ciąży może sprawiać, że mleko, którym karmią niemowlęta ma niewystarczającą ilość tego składnika do utrzymania odpowiednich zapasów witaminy A u niemowląt karmiących wyłącznie piersią.

Kseroftalmia objawia się pogorszonym widzeniem w ciemności

Najczęstszym objawem niedoboru witaminy A u małych dzieci jest wspomniana kseroftalmia (tzw. zespół suchego oka), charakteryzująca się ślepotą nocną lub niezdolnością widzenia w słabym świetle lub ciemności. Uważa się nawet, że niedobór witaminy A jest jedną z głównych przyczyn ślepoty u dzieci.

Podawanie wysokich dawek witaminy A zmniejsza śmiertelność u dzieci z niedoborem tego składnika

W opublikowanej w 2011 roku metaanalizie obejmującej wiele badań randomizowanych jej autorzy zauważyli, że suplementacja witaminą A w dawce 200 000 IU co 4 lub 6 miesięcy zmniejszyła śmiertelnością całkowitą o 25% u dzieci w wieku od 6-59 miesięcy.

Niedobór witaminy A może pojawiać się w przebiegu różnych chorób

Niedoborem witaminy A w organizmie zagrożone są osoby cierpiące na mukowiscydozę. U osób tych obserwuje się niewydolność trzustki, co skutkuje utrudnionym wchłanianiem tłuszczów, a w konsekwencji witaminy A, która jak wcześniej wspomniano jest w tłuszczach rozpuszczona.

Uważa się, że deficyt witaminy A może występować nawet u 15-40% osób z mukowiscydozą.

Również wszystkie inne stany chorobowe związane z upośledzonym wchłanianiem tłuszczów mogą być przyczyną niedoboru witaminy A. Zatem wpływ na niższy poziom witaminy A mogą mieć m.in. choroba Leśniowskiego-Crohna i celiakia.

Warto zauważyć, że osoby cierpiące na choroby zakaźne bardzo często charakteryzują się niskim stężeniem witaminy A w organizmie. U dzieci z niewielkim niedoborem witaminy A, chorujących na odrę obserwuje się wyższy wskaźnik śmiertelności w porównaniu z dziećmi spożywającymi wystarczającą ilość witaminy A.

Nadużywanie alkoholu (alkoholizm) może powodować wyczerpywanie się zapasów witaminy A w ustroju, prowadząc do jej niedoboru.

Brak witaminy A może prowadzić do zaburzenia funkcjonowania tarczycy

Niedobór witaminy A może mieć też wpływ na rozwój chorób tarczycy. W doświadczeniach przeprowadzonych na zwierzętach stwierdzono, że deficyt witaminy A skutkuje m.in.:

• Zwiększonym wytwarzaniem i wydzielaniem hormonu tyreotropowego (TSH)
• Zwiększeniem wielkości tarczycy
• Zmniejszeniem wychwytu jodu przez tarczycę
• Upośledzeniem syntezy i jodowania tyreoglobuliny
• Zwiększeniem stężenia krążących we krwi hormonów tarczycy

Badania z udziałem dzieci pokazały, że suplementacja witaminą A może przyczyniać się do korzystnego zmniejszenia objętości tarczycy, a także stężenia TSH i tyreoglobuliny.

Deficyt witaminy A może być przyczyną pogorszonego stanu skóry

Według danych naukowych, brak witaminy A może niekorzystnie wpływać na naszą skórę. Wśród objawów niedoboru witaminy A wymienia się m.in.:

• Zwiększone ryzyko atopowego zapalenia skóry
• Spierzchnięcie skóry
• Pogorszone gojenie się ran
• Wypryski skórne

Witamina A – jak zbadać poziom w organizmie

Powszechnie, aby sprawdzić poziom witaminy A w organizmie przeprowadza się badanie stężenia retinolu w osoczu. Poziom retinolu w osoczu niższy niż 0,70 µmol/l lub niższy niż 20 µg/dl wskazuje na niedobór witaminy A.

Witamina A – przyczyny i skutki nadmiaru

Witamina A magazynowana jest w wątrobie

Ze względu na fakt, że witamina A jest rozpuszczalna w tłuszczach, to organizm człowieka jest zdolny do jej magazynowania. Nadmiar witaminy A przechowywany jest głównie w wątrobie.

Nadmiar witaminy A (ale nie prowitamin A) prowadzi do hiperwitaminozy A

Zbyt duża ilość witaminy A w organizmie prowadzi do hiperwitaminozy A. Wydaje się, że wysoką toksycznością charakteryzuje się np. retinol, a nie prowitaminy A (np. β-karoten). Oznacza to, że witaminę A można przedawkować spożywając suplementy diety lub zbyt duże ilości podrobów (wątroby). Jednakże nie grozi nam nadmiar witaminy A, gdy będziemy spożywać produkty roślinne będące źródłem karotenoidów.

W przypadku nadmiaru prowitamin A (np. β-karotenu) w organizmie może wystąpić co najwyżej karotenodermia, czyli nic innego jak żółto-pomarańczowe zabarwienie skóry. Kolor skóry wraca do pierwotnego stanu w przypadku ograniczenia spożywania tego związku.

Objawy toksyczności są związane z długotrwałym spożywaniem bardzo wysokich dawek witaminy A, przekraczających 10-krotność dawek zalecanych, czyli ok. 8000-10000 µg. Dlatego też musimy spożyć naprawdę dużo witaminy A (i to nie jednorazowo, a regularnie), aby pojawiły się jakiekolwiek działania niepożądane.

Zbyt duże ilości witaminy A mogą powodować uszkodzenie wątroby i pogorszenie się wyglądu skóry

Objawy hiperwitaminozy A zależą przede wszystkim od ilości dostarczonej witaminy A, jak również od szybkości jej spożycia. Regularne spożywanie witaminy A w dużych dawkach może prowadzić m.in. do:

• Wzrostu ciśnienia śródczaszkowego (móżdżkowo-mózgowego) skutkującego obrzękami mózgu
• Zawrotów i bólów głowy
• Nudności
• Zmęczenia
• Utraty apetytu i zmniejszenia masy ciała
• Podrażnienia skóry i zmian skórnych (suchości, łuszczenia się)
• Bólów stawów i kości

Nadmiar witaminy A może skutkować powiększeniem i uszkodzeniem wątroby, a także śledziony.

W skrajnych przypadkach, znaczący nadmiar witaminy A może doprowadzić do krwotoków, śpiączki i śmierci.

Prawdopodobnie wysokie ilości witaminy A mogą osłabiać kości

Badacze analizowali wpływ pomiędzy spożyciem witaminy A lub jej stężeniem we krwi, a gęstością mineralną kości i złamaniami kości. Przypuszcza się, że nadmiar witaminy A może być przyczyną obniżenia gęstości mineralnej kości i zwiększenia ryzyka złamań.

Wyniki badań prospektywnych pokazują, że długotrwałe przyjmowanie witaminy A w ilości przekraczającej 1500 µg/dzień może zmniejszać gęstość mineralną kości i zwiększać tym samym ryzyko złamań np. u osób starszych. 

Opublikowana na łamach czasopisma Journal of Bone and Mineral Research w 2014 roku metaanaliza pokazała, że osoby, które spożywały najwyższe ilości witaminy A miały o 29% większe ryzyko złamań biodra. 

Trzeba też zaznaczyć, że niektóre wyniki badań nie potwierdzają szkodliwego wpływu witaminy A na ryzyko złamań.

Witamina A w nadmiarze ma działanie teratogenne (uszkadzające płód)

Spożywanie nadmiernych ilości witaminy A w ciąży może doprowadzić do wystąpienia wad wrodzonych u noworodków, dlatego też używając języka specjalistycznego mówi się, że witamina A w nadmiarze ma działanie teratogenne.

W krajach uprzemysłowionych kobiety ciężarne lub planujące ciążę powinny monitorować spożycie witaminy A z żywności wzbogaconej i żywności pochodzenia zwierzęcego, zawierającej wysokie ilości tego składnika (np. w postaci wątróbki). Dodatkowo kobiety te powinny unikać przyjmowania codziennie suplementów multiwitaminowych zawierających ponad 1500 µg witaminy A.

Nie ma za to dowodów na to, że spożywanie witaminy A z β-karotenu może zwiększać ryzyko wad wrodzonych.

Witamina A może zwiększać ryzyko raka płuc u palaczy papierosów

Witaminie A wielokrotnie przypisuje się właściwości przeciwnowotworowe. Bardzo często można spotkać się z opinią, że witamina A zapobiega rozwojowi różnych rodzajów nowotworów. Jednakże dotychczasowe wyniki badań naukowych pokazują, że związek pomiędzy spożyciem witaminy A i jej zawartością we krwi, a ryzykiem wystąpienia nowotworów nie jest jednoznaczny.

W 1996 roku naukowcy opublikowali wyniki obszernego badania naukowego (CARET, ang. Beta Carotene and Retinol Efficacy Trial), którym objęto ponad 18 000 osób. W badaniu tym osobom palącym papierosy, byłym palaczom i pracownikom narażonym na azbest podawano codziennie 30 mg β-karotenu i 25 000 IU (6000 µg)  retinolu. Na koniec doświadczenia badacze zaobserwowali, że podawanie witaminy A i β-karotenu nie tylko nie zapobiega wystąpieniu nowotworów, a wręcz może zwiększać ryzyko raka płuc u tych osób.

Podobne wnioski wyciągnięto w badaniach o akronimie ATBC (ang. Alpha-Tocopherol, Beta-Carotene Cancer Prevention Study), w których również naukowcy odnotowali, że podawanie β-karotenu zwiększało ryzyko raka płuc u palaczy.

Wyniki tych badań stanowią ważny argument dla ustalenia zaleceń, że osoby palące papierosy nie powinny suplementować witaminy A i β-karotenu.

 

Tabela 4. Górny tolerowany poziom spożycia witaminy A.

Wiek	Dawka witaminy A (µg/dzień)
	Mężczyźni	Kobiety	Kobiety ciężarne	Kobiety karmiące
0-1 lat.	600	600	-	-
1-3 lat	600	600	-	-
4-8 lat	900	900	-	-
9-13 lat	1700	1700	-	-
14-18 lat	2800	2800	2800	2800
>19 lat	3000	3000	3000	3000

Witamina A – interakcje z lekami

Witamina A może wchodzić w interakcje z niektórymi lekami

Dane naukowe wskazują, że przyjmowanie Orlistatu, leku stosowanego w celu zmniejszenia masy ciała może spowodować obniżenie wchłaniania witaminy A (i innych witamin rozpuszczalnych w tłuszczach), powodując u niektórych pacjentów niski poziom tej witaminy we krwi. Lek ten nie jest jednak dostępny w Polsce.

Z kolei stosowanie leków na receptę będących syntetycznymi retinoidami, np. acytretyny (stosowanej w leczeniu łuszczycy), czy też beksarotenu (stosowanego w leczeniu chłoniaka) może prowadzić do hiperwitaminozy A (nadmiaru witaminy A).