Pestycydy: Czy warzywa i owoce są źródłem pestycydów?

Pestycydy - wpływ na zdrowie

Obecność pestycydów w warzywach i owocach nie sprawi od razu, że wpłyną negatywnie na nasze zdrowie

To, że pestycydy wykazują szkodliwy wpływ na zdrowie nie jest żadną tajemnicą. Jednak nie jest to takie proste, jak mogłoby się wydawać. Dlaczego?

Po pierwsze, niektóre działania toksyczne pestycydów odnotowano w przypadku długotrwałego kontaktu z nimi (trwającego np. kilka lat). Co to oznacza? Na szkodliwość pestycydów najbardziej narażone są osoby, które mają z nimi bezpośredni kontakt, np. stosują je podczas upraw, a nie osoby, które spożywają je w niewielkich ilościach wraz z żywnością.

Po drugie, podobnie jak dobroczynne składniki (np. witaminy, składniki), aby wykazywały działanie prozdrowotne, muszą zostać spożyte w odpowiedniej ilości (zbyt mała dawka nie wpłynie istotnie na zdrowie), tak samo pestycydy - żeby działały toksycznie wobec naszego organizmu, trzeba dostarczyć ich określoną ilość; przy niskich dawkach są zwalczane przez ustrój i usuwane z organizmu. Mówiąc w skrócie - wszystko zależy od ilości pestycydu, jaką spożyjemy.

Po trzecie, nie wszystkie pestycydy są sobie równe - niektóre mogą być dla nas bardziej szkodliwe, a niektóre mniej; te, którym udowodniono szczególnie niebezpieczny wpływ na zdrowie zostały już zakazane (wycofany został np. chlordekon).

Podsumowując, owszem, pestycydy mogą wywierać negatywny wpływ na zdrowie, ale nie wszystkie i tylko w określonych dawkach.

Jak pestycydy mogą teoretycznie wpłynąć na nasze zdrowie?

Przeprowadzone badania wykazały, że nadmierne ilości pestycydów mogą działać toksycznie. Wśród skutków ubocznych pestycydów można wymienić m.in.:

• Działanie rakotwórcze - kontakt z niektórymi (nie wszystkimi!) pestycydami może zwiększać ryzyko nowotworów, w tym nowotworów układu krwiotwórczego, raka pęcherza moczowego, raka tarczycy, raka nerek; należy zaznaczyć, że większość wyników badań dotyczy kontaktu z pestycydami np. w miejscu pracy, a nie poprzez ich spożycie
• Zwiększenie ryzyka choroby Parkinsona i Alzheimera - nadmierne ilości pestycydów (na które częściej narażone są osoby stosujące je w celu ochrony roślin, np. rolnicy) mogą działać toksycznie na układ nerwowy i być przyczyną wystąpienia chorób neurodegeneracyjnych; wydaje się, że zagrożenie to nie dotyczy osób, które spożywają niewielkie ilości pestycydów wraz z żywnością
• Zmniejszenie płodności - spożywanie wysokich ilości pestycydów prawdopodobnie wpływa na pogorszenie jakości nasienia i może utrudniać zajście w ciążę
• Zaburzenia układu oddechowego - pestycydy mogą być przyczyną kaszlu, kataru, zapalenia i bólu gardła, duszności, zapalenia płuc; jednak nie dotyczy to spożycia pestycydów, a kontaktu z nimi, gdy są stosowane np. w postaci aerozolu
• Ograniczenie funkcji neuropsychologicznych u noworodków i małych dzieci - styczność z pestycydami w miejscu pracy przez kobiety ciężarne może prowadzić do zaburzeń w rozwoju urodzonych dzieci (np. pogorszenia pamięci, upośledzenia funkcji motorycznych)

Raport EWG -  "parszywa dwunastka"

Amerykańska Organizacja non-profit Environmental Working Group (w skrócie EWG) co roku zamieszcza na swojej stronie internetowej listę 12 warzyw i owoców najbardziej zanieczyszczonych pestycydami (tzw. "parszywa dwunastka)".

W 2019 roku lista ta (im wyższa pozycja, tym bardziej zanieczyszczona żywność) wyglądała następująco:
1. truskawki
2. szpinak
3. jarmuż
4. nektarynki
5. jabłka
6. winogrono
7. brzoskwinie
8. wiśnie
9. gruszki
10. pomidory
11. seler
12. ziemniaki

Jednakże przygotowywany przez EWG ranking spotyka się z dużą krytyką. Dlaczego?

1. EWG nie jest jednostką badawczą - oznacza to, że organizacja ta nie bada samodzielnie próbek warzyw i owoców, które uwzględnia w swoim rankingu; bazuje ona wyłącznie na danych publikowanych przez Departament Rolnictwa Stanów Zjednoczonych (USDA, ang. United States Department of Agriculture) 
2. Ranking EWG bazuje na warzywach i owocach przebadanych w USA - nie ma on zastosowania do krajów Unii Europejskiej (w tym Polski), w których mogą obowiązywać inne normy prawne i mogą być stosowane odmienne praktyki związane z uprawą
3. Ranking EWG uwzględnia wyłącznie średnią pozostałość pestycydów w warzywach i owocach, ale nie bierze pod uwagę toksyczności tych pestycydów. Jak wcześniej wspomniano, pestycydy nie są sobie równe - niektóre są bardziej toksyczne, a niektóre zdecydowanie mniej. Stąd kierowanie się tylko ilością pestycydów jest nierzetelne.
4. EWG zaleca, aby produkty z listy "parszywej dwunastki" spożywać tylko jako produkty organiczne, z ekologicznych upraw; na podstawie tych rekomendacji można wywnioskować, że warzywa i owoce organiczne są wolne od pestycydów, co jest niezgodne z prawdą! Produkty ekologiczne również mogą zawierać pestycydy, ponieważ, wg prawa, do ich produkcji można wykorzystywać tego typu środki - jedynie z tą różnicą, że zakres możliwych do stosowania pestycydów jest węższy w porównaniu do listy pestycydów dopuszczonych do wykorzystania w rolnictwie konwencjonalnym.

Podsumowując, raport EWG jest przygotowany w sposób nierzetelny i nie znajduje praktycznego zastosowania. Nie należy się nim sugerować, ponieważ w sposób istotny wprowadza w błąd konsumenta.

Raport EFSA - zawartość pestycydów w żywności na terenie UE

W maju 2019 roku, Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA, ang. European Food Safety Authority) opublikował bardzo obszerny raport dotyczący zawartości pestycydów w żywności (w tym w warzywach i owocach), sprzedawanej na terenie Unii Europejskiej.

Wyniki tego raportu jednoznacznie pokazują, że problem pozostałości pestycydów w warzywach i owocach jest znikomy. Co to oznacza w praktyce dla przeciętnego konsumenta?

1. W wielu warzywach i owocach nie stwierdzono żadnych pozostałości pestycydów
2. Przekroczenie dopuszczalnego (bezpiecznego, ustalonego przez prawo) poziomu pestycydów w przebadanych warzywach i owocach miało miejsce w stosunkowo niewielu przypadkach (próbkach).
3. Stopień przekroczenia norm dla zawartości pestycydów w warzywach i owocach był niewielki.

Poniżej zamieszczono garść informacji zaczerpniętych ze wspomnianego raportu:

1. Przekroczenie dopuszczalnego poziomu pozostałości pestycydów (MRL, ang. maximum residue level) stwierdzono w przypadku zaledwie 1,9% owoców i 3,5% warzyw i grzybów (dane dotyczą produktów na rynku polskim).
2. Najwięcej przekroczeń dopuszczalnego poziomu pozostałości pestycydów stwierdzano w przypadku: gruszek, bananów, mandarynek, winogron, truskawek i korzenia pietruszki (dane dotyczą produktów na rynku polskim).
3. Na tle całej Unii Europejskiej, stosunkowo dużo przekroczeń poziomu pestycydów (ok. 20-50% prób) stwierdzono w przypadku rukwi wodnej, owoców granatu, papryczki chilli, owoców pitai i marakui.
4. W przypadku niektórych warzyw i owoców stwierdzono niewielkie przekroczenia dopuszczalnych zawartości pestycydów (poniżej 10% przebadanych prób): fasoli, selera, liczi, jarmużu, szpinaku, ananasa, kalarepy, groszku, kopru włoskiego, rukoli, jeżyn, słodkiej papryki, czarnych, czerwonych i białych porzeczek i soczewicy (dane dotyczą produktów na rynku europejskim).
5. Wśród 24,9% owoców i 53,3% warzyw sprzedawanych na terenie UE nie stwierdzono żadnych pozostałości pestycydów.

Tabela 1. Obecność pestycydów w wybranych warzywach i owocach (na podstawie raportu EFSA).

Produkt	Ilość (%) prób, w których nie stwierdzono żadnych pozostałości pestycydów	Ilość (%) prób, w których stwierdzono przekroczenie dopuszczalnego poziomu pozostałości pestycydów
Marchew	59	1,9
Kalafior	92	0,8
Kiwi	67,3	1,3
Cebula	92,2	0,3
Pomarańcza	30,5	1,1
Ziemniaki	66,9	1,2
Fasola	90,9	2,3

Warzywa i owoce ekologiczne - czy zawierają mniej pestycydów?

Coraz częściej można spotkać się z opinią, że powinniśmy spożywać warzywa i owoce pochodzące wyłącznie z upraw ekologicznych, gdyż nie zawierają one pestycydów. Czy takie stwierdzenie jest zgodne z prawdą?

Nie! Zgodnie z unijny prawem (i nie tylko) do produkcji żywności ekologicznej mogą być również stosowane pestycydy!

Jednak prawdą jest, że rolnictwo ekologiczne może wykorzystywać jedynie zawężoną grupę pestycydów (mniej rodzajów pestycydów niż w przypadku rolnictwa konwencjonalnego). Dodatkowo pestycydy dopuszczone do stosowania do produkcji warzyw i owoców ekologicznych charakteryzują się niską toksycznością.

Przy okazji warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt - wyniki badań pokazują, że prawo (i ustalone normy) to jedno, a praktyka - to drugie. W 2012 roku Departament Rolnictwa Stanów Zjednoczonych wykazał, że spośród 571 analizowanych produktów ekologicznych łącznie (nie tylko warzyw i owoców), niemal połowa (43%) zawierała pozostałości pestycydów niedozwolonych do stosowania w uprawach ekologicznych.

W raporcie EFSA możemy zobaczyć porównanie przekroczenia maksymalnego dopuszczalnego poziomu pozostałości pestycydów (MRL) pomiędzy warzywami i owocami uprawianymi metodami konwencjonalnymi, a ekologicznymi. Zamieszczone dane wskazują, że:

• W przypadku owoców (liczonych razem z orzechami) - ilość prób pochodzących z upraw konwencjonalnych, która przekroczyła MRL wynosi 4,4%, zaś z upraw ekologicznych - 0,9%.
• W przypadku warzyw - dla produktów pochodzących z upraw konwencjonalnych odnotowano przekroczenie progu MRL dla 5,0% prób, a dla produktów z upraw ekologicznych - 1,4%.

Powyższe dane wskazują, że warzywa i owoce uprawiane w sposób ekologiczny rzadziej wykazują przekroczenie dopuszczalnych ilości pestycydów, w porównaniu do produktów pochodzących z upraw konwencjonalnych. 

Trzeba sobie tylko zadać pytanie, czy wspomniana różnica jest dla nas tak bardzo istotna? Wydaje się, że nie. Dlaczego? W obydwóch przypadkach, przekroczenie norm występuje dość rzadko.

Dla zobrazowania - biorąc pod lupę warzywa z upraw konwencjonalnych - przeciętnie, dopiero w co 20 sięgniętym przez nas warzywie mogą znajdować się pestycydy w ilości przekraczającej MRL. A i to nie oznacza od razu problemów, gdyż ustalony limit MRL jest i tak kilkaset razy wyższy niż wynosi toksyczna dawka danego pestycydu. Mówiąc w skrócie: jeżeli nawet zdarzy się, że w produkcie wystąpi zbyt wysoka ilość pestycydów (w odniesieniu do norm), to z dużym prawdopodobieństwem można powiedzieć, że dawka ta i tak będzie zbyt mała, aby wywołać negatywny wpływ na nasze zdrowie.

Pestycydy - jak je usunąć z warzyw i owoców?

Lepiej dokładnie myć warzywa i owoce niż obierać je ze skórki

Jak zapewne każdy wie, duże ilości pestycydów skumulowane są na skórce warzyw i owoców. Stąd najprostszym rozwiązaniem i dosyć skutecznym dla pozbycia się pestycydów jest dokładne ich mycie. Nie wystarczy jednokrotnie ich przepłukać pod bieżącą wodą. Należy zrobić to kilka razy. Jeszcze lepszy efekt osiągniemy, gdy podczas przepłukiwania wodą wyszorujemy warzywa lub owoce, wykorzystując do tego celu szczoteczkę lub będziemy je po prostu pocierać dłonią.

Amerykańska Agencja Żywności i Leków (ang. Food and Drug Administration) nie zaleca mycia owoców i warzyw mydłem, innymi detergentami, a także komercyjnymi środkami do mycia. Nie udowodniono, że są one bardziej skuteczne niż sama woda.

Oczywiście jeszcze więcej potencjalnych pestycydów można usunąć w wyniku obrania skórki. Jednak czy jest to dobre rozwiązanie? Wydaje się, że nie do końca! Dlaczego? W zależności od poziomu zanieczyszczenia warzyw i owoców, a także dokładności przeprowadzonego procesu, mycie tych produktów pozwala na usunięcie nawet ok. 30-60% pestycydów. Dodatkowo biorąc pod uwagę fakt, że warzywa i owoce są produktami zawierającymi w większości przypadków śladowe ilości pestycydów (dozwolone przez unijne prawo) - czyli nie są nimi istotnie skażone, to zagrożenie z ich strony jest marginalne, a wręcz żadne. Stąd usunięcie skórki warzyw i owoców nie przyniesie wielu korzyści. A może nawet "zaszkodzić"! To właśnie skórka zawiera zazwyczaj najwięcej cennych składników mineralnych, witamin i związków bioaktywnych. W wielu przypadkach zdecydowanie więcej niż sam miąższ.

Co ciekawe, nawet gdybyśmy usunęli skórkę, to i tak nie pozbędziemy się całości pestycydów, ponieważ przenikają one również do miąższu owoców. W przypadku niektórych owoców (np. gruszek i brzoskwiń) w miąższu znajduje się aż ok. 80% pestycydów, a w skórce zaledwie 20%.

Owoce i warzywa można moczyć w sodzie oczyszczonej

W przeprowadzonych badaniach wykazano, że moczenie warzyw i owoców w wodzie z dodatkiem sody oczyszczonej przyczynia się do częściowego usunięcia pestycydów. Wystarczy, aby do 1l wody (4 szklanek) dodać 1 łyżkę sody. W takim roztworze myjemy nasze warzywa i owoce lub moczymy je w nim kilka minut. Tak umyte/wymoczone produkty należy jeszcze dodatkowo przepłukać pod bieżącą wodą.

Procesy termiczne niszczą pestycydy

Do obniżenia zawartości pestycydów przyczynia się również obróbka termiczna. Poddając warzywa i owoce smażeniu, blanszowaniu i gotowaniu pozbywamy się pewnych ilości tych związków.

Jednak i w tym przypadku, podobnie jak podczas obierania, tracone są jednocześnie wartościowe składniki odżywcze.

Wykaz pestycydów zakazanych i dopuszczonych

To, jakie pestycydy mogą być stosowane w uprawach konwencjonalnych na terenie Unii Europejskiej i ile tych pestycydów może być zawartych w warzywach i owocach można znaleźć w dostępnej pod TYM linkiem, bazie internetowej opracowanej przez EFSA.

Poruszanie się po wspomnianej bazie jest bardzo proste, co pokazano na poniższych zdjęciach w dwóch krokach:

KROK 1 - Należy wejść na wskazaną stronę i na liście odnaleźć interesujący nas produkt (w naszym przypadku są to mandarynki). Należy kliknąć na zaznaczony na pomarańczowo "+", który przeniesie nas do podstrony z dozwolonymi do stosowania pestycydami. W celu ułatwienia wyszukiwania produktów można również wykorzystać znajdującą się u góry po prawej stronie wyszukiwarkę.

KROK 2 - po przejściu do nowego okna okazuje się lista dozwolonych do stosowania pestycydów dla mandarynek. Po prawej stronie tabeli znajduje się informacja z dopuszczonym poziomem pozostałości (MRL) wybranego pestycydu, czyli ilością w jakiej może się on znaleźć w produkcie.

Z kolei lista pestycydów dopuszczonych do wykorzystania w produkcji ekologicznej znajduje się pod TYM adresem.