Olej palmowy: czy jest szkodliwy?

Olej palmowy - skład

W oleju palmowym dominują nasycone kwasy tłuszczowe

Pod względem wpływu na zdrowie, najbardziej znaczącą cechą oleju palmowego jest jego skład kwasów tłuszczowych.

Olej palmowy (tym pojęciem powszechnie określa się olej pozyskiwany z miąższu owoców olejowca gwinejskiego, a nie z nasion) charakteryzuje się wysoką zawartością nasyconych kwasów tłuszczowych, w szczególności kwasu palmitynowego, który stanowi aż 34-45% tłuszczu. 

To właśnie poprzez wysoki poziom NKT, olej palmowy odróżnia się od wielu innych olejów roślinnych (np. oleju słonecznikowego, rzepakowego, oliwy z oliwek), u których dominują "zdrowsze" jednonienasycone (JKT) i wielonienasycone (WKT) kwasy tłuszczowe.

Bardzo często mówi się, że nasycone kwasy tłuszczowe (NKT) szkodzą naszemu zdrowiu, m.in. poprzez zaburzanie gospodarki lipidowej organizmu (np. zwiększenie poziomu cholesterolu we krwi). W konsekwencji, nasycone kwasy tłuszczowe mają się przyczyniać do rozwoju chorób sercowo-naczyniowych.

Jednak do dnia dzisiejszego nie wykazano jednoznacznie, czy spożywanie nawet stosunkowo wysokich ilości NKT wpływa negatywnie na nasze zdrowie.

W skład kwasów tłuszczowych oleju palmowego wchodzą również jednonienasycony kwas oleinowy (ok. 39%), wielonienasycony kwas linolowy z rodziny omega-3 (ok. 10%) i krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (kwas kaprylowy, kaprynowy i laurynowy).

Proporcja kwasów tłuszczowych obecnych w oleju palmowym jest bardziej odpowiednia niż w oleju kokosowym, stąd wydaje się, że olej palmowy jest "zdrowszy" od oleju kokosowego.

Surowy kwas palmowy jest bogaty w tokoferole, karotenoidy i witaminę A

Nieoczyszczony (nierafinowany) olej palmowy, nazywany "surowym" lub czerwonym olejem palmowym charakteryzuje się wysoką zawartością przeciwutleniaczy, jakimi są tokoferole (witamina E), tokotrienole i karotenoidy (np. alfa-karoten, beta-karoten, fitoen, fitofluen), którym wielokrotnie udowodniono pozytywny wpływ na zdrowie.

Niestety, olej palmowy poddawany rafinacji (olej palmowy rafinowany) prawie całkowicie traci wspomniane karotenoidy. A taki właśnie olej znajduje się w produktach spożywczych. Pozostaje w nim jednak nadal dużo tokoferoli.

Przetwarzanie oleju palmowego może powodować wzrost szkodliwych związków

Zaobserwowano, że w czasie rafinacji (oczyszczania) powstają w oleju palmowym szkodliwe związki, takie jak 3-monochloropropano-1,2-diol (3-MCPD), 2 monochloropropano-1,2-diol (2MCPD), glicydyl i estry glicydylowe (GE). Dodatkowo obecność tych składników stwierdzono w produktach spożywczych zawierających w swoim składzie olej palmowy.

Trzeba jednak zaznaczyć, że wspomniane związki powstają również w procesie rafinacji innych olejów roślinnych, np. oleju słonecznikowego i oliwy z oliwek.

Na wysokie spożycie 3-MCPD narażone są przede wszystkim małe dzieci. Raport ekspertów EFSA wykazał, że niemowlęta mogą być narażone na wyższe spożycie tych związków niż ustalone zostało dopuszczalne dzienne spożycie (TDI, ang. tolerable daily intake).

Należy zauważyć, że Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) sklasyfikowała 3-MCPD jako składnik potencjalnie rakotwórczy (grupa 2B), zaś glicydol i jego estry jako czynnik prawdopodobnie rakotwórczy (grupa 2a).

Jednak eksperci uważają, że obecnie nie ma dowodów naukowych, które wskazywałyby na związek pomiędzy spożyciem oleju palmowego, a wzrostem ryzyka rozwoju nowotworów.

Olej palmowy - wpływ na zdrowie

Nieprzetworzony (surowy) olej palmowy działa prozdrowotnie

Metaanaliza badań naukowych pokazała, że spożywanie nierafinowanego oleju palmowego (tzw. czerwonego oleju palmowego) przyczynia się do znaczącego wzrostu poziomu witaminy A we krwi. Wykazano, że nawet niewielkie ilości tego oleju są skuteczne w podwyższaniu stężenia witamin A - wystarczy spożyć zaledwie 8 g (1 niepełna łyżka) takiego oleju. Autorzy publikacji wnioskują, że czerwony olej palmowy może być skutecznym środkiem stosowanym w prewencji lub leczeniu niedoboru witaminy A w ustroju.

W innym doświadczeniu zauważono, że podawanie czerwonego oleju palmowego osobom cierpiącym na mukowiscydozę powoduje wzrost stężenia beta-karotenu we krwi. Ma to istotne znaczenie, ponieważ osoby dotknięte tą chorobą wykazują słabszą przyswajalność związków rozpuszczalnych w tłuszczach, np. wspomnianego beta-karotenu.

Należy jednak zaznaczyć, że próżno szukać nieprzetworzonego (tzw. czerwonego) oleju palmowego w produktach spożywczych. Do ich produkcji wykorzystywany jest olej palmowy rafinowany (oczyszczony).

Badania nad wpływem rafinowanego oleju palmowego na zdrowie dają rozbieżne wyniki

Wyniki badań opublikowanych w czasopiśmie Food and Function w 2016 roku pokazały, że spożywanie oleju palmowego spowodowało obniżenie stężenia cholesterolu całkowitego (o 7,4%) i "złego" cholesterolu LDL we krwi (o 16,5%). Co ciekawe, uzyskany efekt był podobny, gdy porównano go z grupą osób, która otrzymywała oliwę z oliwek, uznawaną przez wiele osób za prozdrowotny składnik diety.

Również w innych badaniach zauważono, że osoby, które otrzymywały codziennie 10 ml oleju palmowego przez dwa tygodnie charakteryzowały się nieco niższym stężeniem "złego" cholesterolu LDL i triglicerydów we krwi. Jednak należy zaznaczyć, że w przypadku mężczyzn nastąpił nieznaczny wzrost poziomu cholesterolu LDL.

Trzeba jednak podkreślić, że nie wszystkie wyniki badań są pozytywne. Naukowcy odnotowali, że podawanie oleju palmowego osobom cierpiącym na hiperlipidemię (podwyższony cholesterol we krwi) pogarsza profil lipoproteinowy. Mówiąc w skrócie - olej palmowy spowodował wzrost stężenia niekorzystnego cholesterolu LDL.

Dwie obszerne metaanalizy pochodzące z 2014 i 2015 roku również wykazały, że spożywanie oleju palmowego wiąże się ze wzrostem stężenia cholesterolu całkowitego i cholesterolu LDL we krwi.

Z kolei Ismail i wsp. w swojej pracy stwierdzili, że ze względu na szeroką obecność oleju palmowego w wielu produktach spożywczych, bardzo trudno jest zbadać jego wpływu na układ krążenia. Dodatkowo uznali, że nie ma mocnych dowodów naukowych przemawiających przeciwko spożywaniu oleju palmowego w odniesieniu do zwiększenia ryzyka chorób sercowo-naczyniowych i śmiertelności z powodu tych chorób.

Hiszpański konsensus dotyczący wpływu oleju palmowego na zdrowie

W 2018 roku, w Madrycie spotkali się hiszpańscy eksperci z branży spożywczej, dietetyki, toksykologii i weterynarii, aby wypracować wspólny konsensus w sprawie oleju palmowego jako składnika żywności. Na podstawie zebranych dowodów naukowych wskazali, że umiarkowane spożycie oleju palmowego przy jednoczesnym zdrowym odżywianiu nie stanowi zagrożenia dla zdrowia.

Eksperci stwierdzili również, że nie ma wystarczających badań naukowych, które mogłyby potwierdzić właściwości rakotwórcze oleju palmowego. Według nich, brakuje dowodów, żeby stwierdzić, że spożywanie oleju palmowego może zwiększać ryzyko nowotworów.

Olej palmowy - szkodliwy dla środowiska?

Produkcja oleju palmowego może szkodzić środowisku

Uprawa olejowca gwinejskiego może odbywać się tylko w rejonach tropikalnych (głównie w na obszarach Indonezji i Malezji). Ekolodzy, obrońcy praw zwierząt i eksperci są zgodni co do jednego - uprawa tej rośliny w celu pozyskiwania oleju palmowego przyczynia się do istotnego zwiększenia poziomu wylesiania lasów deszczowych i niszczenia naturalnych siedlisk orangutanów. Zniszczenie środowiska życia tych zwierząt może grozić ich wyginięciem .

Rosnące zapotrzebowanie na olej palmowy powoduje, że lasy tropikalne zanikają w zastraszającym tempie, co może mieć swój udział w globalnym ocieplaniu klimatu.

Wprowadzono zrównoważone metody produkcji oleju palmowego

W celu ograniczenia szkód dla środowiska wynikających z agresywnej uprawy palmy olejowej, powstała organizacja RSPO (ang. Roundtable for Sustainable Palm Oil) - Stowarzyszenie Na Rzecz Zrównoważonego Przetwórstwa Oleju Palmowego, która ustaliła wytyczne dla zrównoważonej produkcji palmy olejowej. Opierają się one na kilku zasadach, np.:

• Niewycinaniu lasów deszczowych pod uprawę palmy olejowej
• Nie niszczeniu środowiska życia dla różnych gatunków zwierząt
• Ograniczeniu stosowania pestycydów 
• Nie łamaniu praw człowieka (w kontekście osób zatrudnionych na plantacjach)

Producenci oleju palmowego, którzy stosują się do powyższych zasad otrzymują specjalne certyfikaty podkreślające, że do produkcji wspomnianego oleju zastosowano zrównoważone metody produkcji.

Na stronie internetowej wspomnianego stowarzyszenia RSPO  można sprawdzić, którzy producenci żywności wykorzystują u siebie certyfikowany olej palmowy.

Olej palmowy - zastosowanie

Olej palmowy jest bardzo chętnie wykorzystywany w przemyśle spożywczym. Składa się na to kilka elementów:

• Uprawa olejowca gwinejskiego, z którego jest pozyskiwany, jest stosunkowo prosta i łatwa, a także bardzo wydajna
• Cena oleju palmowego jest niska
• Olej palmowy posiada konsystencję półpłynną, przez co korzystnie wpływa na strukturę produktów spożywczych
• Olej palmowy jest bardziej stabilny (np. odporny na utlenianie), przez co zapewnia wyższą trwałość produktów (dłuższy czas przechowywania)
• W formie rafinowanej (oczyszczonej) ma neutralny smak i zapach

Olej palmowy jest najczęściej składnikiem:

• Wyrobów cukierniczych (np. w ciastach francuskich, rogalikach, ciasteczkach, muffinach, krakersach, pączkach)
• Margaryn
• "maseł" orzechowych
• Lodów
• Słodyczy (np. batonów, cukierków)
• produktów instant (np. zup i sosów w proszku)
• Kremów
• Czekolad (gdzie częściowo zastępuje masło kakaowe)
• Produktów typu fast-food
• Potraw mrożonych (np. naleśników, pizzy)
• Musli
• Popcornu do mikrofalówki

Olej palmowy wykorzystywany jest również w produkcji kosmetyków, past do zębów, mydeł, środków farmaceutycznych i lakierów.

Korzyści zdrowotne ze stosowania oleju palmowego w żywności

Atutem stosowania oleju palmowego jest to, że zastępuje on w produktach spożywczych częściowo uwodornione oleje roślinne, które są źródłem tłuszczów trans. W skrócie można powiedzieć, że tłuszcze trans są "gorsze" dla naszego zdrowia niż nasycone kwasy tłuszczowe występujące w oleju palmowym. Stąd taka "podmiana" ma korzystny wpływ na zdrowie.

Wielokrotnie udowodniono, że spożywanie wysokich ilości tłuszczów trans może wiązać się m.in. ze wzrostem ryzyka rozwoju niektórych nowotworów (np. raka jelita grubego, raka piersi, raka prostaty), wzrostem stężenia cholesterolu całkowitego we krwi, zwiększonym ryzykiem udaru mózgu, a także może skutkować rozwojem nadwagi i otyłości.