Żelazo niedobór

Żelazo - zapotrzebowanie

Organizm człowieka bardzo oszczędza żelazo

U ludzi tylko niewielka część żelaza jest usuwana z organizmu (ok. 1 mg/dzień). Małe ilości żelaza są tracone z moczem (0,1 mg/dzień), kałem (ze złuszczonym nabłonkiem jelitowym – 0,1 mg/dzień i fizjologiczną utratą krwi w przewodzie pokarmowym – 0,5 mg/dzień), a także złuszczonym naskórkiem oraz potem (0,2 mg/dzień).

Nieco większe straty żelaza odnotowuje się u kobiet ze względu na utratę krwi podczas miesiączkowania. 

Aby zrekompensować utratę żelaza, organizm musi codziennie zaabsorbować ok. 1-2 mg żelaza.

Najwięcej żelaza nasz ustrój pozyskuje z „recyklingu” krwinek czerwonych. Starzejące się krwinki czerwone (zawierające w swojej budowie żelazo) są rozkładane w naszym organizmie przez makrofagi obecne w śledzionie. W efekcie, znaczna część żelaza (ok. 20 mg/dzień) jest uwalniana i odzyskiwana.

Ile spożywać żelaza?

Według zaleceń Instytutu Żywności i Żywienia, osoby dorosłe powinny spożywać 10 mg (mężczyźni) - 18 mg (kobiety) żelaza dziennie. 

Zapotrzebowanie na żelazo znacząco wzrasta u kobiet ciężarnych i wynosi ono 27 mg/dzień.

Tabela 1. Zapotrzebowanie człowieka na żelazo.

Płeć i wiek	Dawka żelaza (mg/dzień)
Niemowlęta
0-0,5	0,3
0,5-1,0	11
Dzieci
1-3 lat	7
4-6 lat	10
7-9 lat	10
Chłopcy
10-12 lat	10
13-15 lat	12
16-18 lat	12
Dziewczęta
10-12 lat	10
13-15 lat	15
16-18 lat	15
Mężczyźni
19-30 lat	10
31-50 lat	10
51-65 lat	10
66-75 lat	10
>75 lat	10
Kobiety
19-30 lat	18
31-50 lat	18
51-65 lat	10
66-75 lat	10
>75 lat	10
ciężarne	27
w okresie laktacji	10

Żelazo - przyczyny niedoboru

Niedoborem żelaza zagrożone są kobiety ciężarne

Kobiety ciężarne posiadają zapas żelaza w ilości ok. 0,3 g. Jednak jest to ilość niewystarczająca, ponieważ zapotrzebowanie na żelazo w trakcie całej ciąży wynosi ok. 1 g.

Podczas ciąży wzrasta objętość osocza i masa czerwonych krwinek (erytrocytów) w organizmie matki. Z tego powodu, jak również z faktu potrzeby zaspokojenia potrzeb płodu i łożyska, zapotrzebowanie na żelazo wzrasta w czasie ciąży. Tym samym uważa się, że kobiety ciężarne są narażone na niedobór żelaza.

Deficyt żelaza podczas ciąży zwiększa ryzyko śmierci matek i niemowląt jak również przyczynia się do przedwczesnych porodów (<37. tygodnia ciąży) i niskiej masy urodzeniowej (<2500 g).

W przeprowadzonych badaniach wykazano, że w I trymestrze ciąży na niedobór żelaza cierpiało 6,9% kobiet, w II trymestrze – 14,3% i w III trymestrze – 29,7%.

Warto odnotować, że z każdą kolejną ciążą wzrasta ryzyko anemii z niedoboru żelaza. Dla przykładu, u kobiet, które urodziły dwójkę lub trójkę dzieci, zagrożenie anemią wzrasta nawet 3-krotnie.

Na szczęście w pewnym stopniu organizm kobiety ciężarnej dostosowuje się do wysokiego zapotrzebowania na żelazo, co objawia się zwiększeniem wchłaniania tego składnika w jelitach. Uważa się, że pod koniec III trymestru poziom wchłaniania żelaza może być nawet 4-5 krotnie większy w porównaniu do 12. tygodnia ciąży.

Niedobór żelaza może występować u niemowląt i małych dzieci

Na niedobór żelaza narażone są niemowlęta urodzone przedwcześnie lub z niską masą urodzeniową, lub których matki mają niedobór żelaza.

Niedoborem żelaza zagrożone są też w niewielkim stopniu niemowlęta zdrowe, urodzone w terminie, co wynika z ich szybkiego wzrostu, a tym samym wysokiego zapotrzebowania na żelazo.

Niedobór żelaza u niemowląt może również wystąpić w przypadku, gdy w trakcie ciąży matka cierpiała na cukrzycę i/lub otyłość.

U niemowląt i dzieci anemia z niedoboru żelaza może powodować zaburzenia psychoruchowe i poznawcze (objawiające się np. zmniejszeniem uwagi, pogorszeniem się pamięci i wycofaniem społecznym), które bez leczenia mogą w następstwie prowadzić do trudności w nauce.

Przypuszcza się, że skutki niedoboru żelaza we wczesnym okresie życia mogą utrzymywać się nawet do wieku dorosłego.

Witamina A wpływa na gospodarkę żelazem

Niedoborowi żelaza bardzo często towarzyszy brak witaminy A w ustroju. Uważa się nawet, że niedobór witaminy A może zaostrzać przebieg niedokrwistości z niedoboru żelaza.

Dane naukowe wskazują, że połączenie żelaza z witaminą A ma większy wpływ na złagodzenie niedokrwistości niż podawanie żelaza lub witaminy A oddzielnie.

Witamina A może ułatwiać uwalnianie żelaza z miejsc jego przechowywania, dzięki czemu żelazo to może być wykorzystywane przez organizm do produkcji czerwonych krwinek.

Żelazo wymaga obecności miedzi

Dla prawidłowego metabolizmu żelaza (jego wykorzystywania przez ustrój) niezbędna jest miedź. Składnik ten (w formie enzymu - ceruloplazminy) bierze udział w transporcie żelaza do szpiku kostnego w celu produkcji czerwonych krwinek (erytrocytów).

Brak miedzi może skutkować rozwinięciem się niedokrwistości. Niedobór miedzi powoduje jednocześnie odkładanie się dużych ilości żelaza w wątrobie. Konsekwencją może być rozwój marskości wątroby. Warto też pamiętać, że nadmiar żelaza może zakłócać wchłanianie miedzi

Nadmiar wapnia nie jest korzystny dla żelaza

Wykazano, że wapń może zmniejszać wchłanianie żelaza (zarówno w jego formie hemowej jak i niehemowej). Zaleca się aby osoby przyjmujące suplementy diety z żelazem stosowały je dwie godziny przed lub po spożyciu produktów (lub suplementów diety) bogatych w wapń.

Czy leki wpływają na poziom żelaza?

Niektóre leki mogą ograniczać wchłanianie żelaza prowadząc do jego niedoboru. Przykładami takich leków są:

• inhibitory pompy protonowej (np. omeprazol)
•  antagoniści receptora histaminowego (H2)
• leki hipolipemiczne (np. cholestyramina, kolestypol).

Krwotok miesiączkowy i obfite krwawienie miesiączkowe mogą powodować niedobór żelaza

Na zwiększone ryzyko niedoboru żelaza narażone są też kobiety z występującym krwotokiem miesiączkowym lub obfitym krwawieniem podczas menstruacji.

Szacuje się, że co najmniej 10% kobiet miesiączkujących doświadcza krwotoku miesiączkowego.

Kobiety z krwotokiem miesiączkowym tracą średnio znacznie więcej żelaza w trakcie cyklu menstruacyjnego niż kobiety z prawidłowym krwawieniem miesiączkowym. Niektóre opracowania naukowe wskazują, że krwotok miesiączkowy może być odpowiedzialny za nawet ok. 33-41% przypadków anemii z niedoboru żelaza u kobiet w wieku rozrodczym. 

W wyniku zwykłego krwawienia miesiączkowego ustrój kobiety traci miesięcznie ok. 10-30 mg żelaza.

Niedobór żelaza może wystąpić u osób oddających krew

Deficyt żelaza może być problemem dotyczącym dawców krwi. Uważa się, że nawet u ok. 25-35% regularnych dawców krwi rozwija się niedobór żelaza.

W przeprowadzonym badaniu zauważono, że mężczyźni, którzy oddali krew trzykrotnie i kobiety, które oddały krew dwukrotnie w ciągu roku były 5-krotnie bardziej narażone na wyczerpanie się zapasów żelaza, w porównaniu do osób, które oddały krew tylko raz. Oczywiście fakt ten nie powinien nikogo zniechęcać do oddawania krwi, które jest bardzo szlachetnym czynem. Dawcy krwi powinni po prostu monitorować poziom żelaza w organizmie.

Nowotwory mogą prowadzić do niedoboru żelaza i anemii

Przyczyną niedoboru żelaza mogą być nowotwory. Dane naukowe wskazują, że ok. 60% pacjentów cierpiących na raka okrężnicy ma niedobór żelaza w momencie diagnozy, prawdopodobnie z powodu przewlekłej utraty krwi. Częstość występowania niedoboru żelaza u pacjentów z innymi rodzajami nowotworów wynosi od 29-46%.

Brak żelaza występuje u osób z chorobami układu trawiennego

Deficyt żelaza może nastąpić w przebiegu chorób układu pokarmowego. Przyczyną niedoboru tego składnika mogą być takie choroby jak np.: celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, czy też wrzodziejące zapalenie jelita grubego.

Na brak żelaza mogą cierpieć też osoby, które przeszły operacje chirurgiczne przewodu pokarmowego, np. gastrektomię lub resekcję jelit. U osób tych obserwuje się m.in. ograniczenia żywieniowe (np. w przypadku zabiegów lub chorób wyklucza się z diety niektóre produkty, które mogą być źródłem żelaza), pogorszone wchłanianie żelaza lub utratę krwi z przewodu pokarmowego. 

Dodatkowo stwierdzono, że przyczyną niedoboru żelaza i niedokrwistości może być zakażenie bakterią Helicobacter pylori, wywołującą chorobę wrzodową.

Osoby z chorobami serca mogą mieć małe ilości żelaza

Przyjmuje się, że ok. 60% pacjentów z przewlekłą niewydolnością serca ma niedobór żelaza, a ok. 17% cierpi na anemię z powodu braku żelaza.

Wśród przyczyn deficytu żelaza u tych osób wymienia się m.in. niewłaściwy sposób żywienia, upośledzone wchłanianie żelaza, ograniczone uwalnianie zapasów żelaza, kacheksję serca, a także stosowanie aspiryny i doustnych leków przeciwzakrzepowych, które mogą przyczyniać się do utraty krwi (a wraz z nią żelaza) w przewodzie pokarmowym.

Niedobór żelaza pojawia się w przypadku chorób zapalnych i zakaźnych

Anemia może rozwinąć się w przebiegu chorób zapalnych i chorób zakaźnych. Przykładem takich chorób są reumatoidalne zapalenie stawów i nieswoiste zapalenie jelit. Wówczas taka anemia określana jest mianem niedokrwistości chorób przewlekłych.

U osób z tego typu niedokrwistością dochodzi do zaburzenia homeostazy żelaza, w wyniku której, żelazo jest przenoszone do miejsc jego magazynowania i tym samym mniej żelaza jest dostępnego do erytropoezy (procesu powstawania i różnicowania się erytrocytów - krwinek czerwonych).

Mówiąc w skrócie, choroby te sprawiają, że zbyt mało jest krążącego żelaza, które mogłoby zostać wykorzystane do produkcji krwinek czerwonych. 

Mechanizm ten nie jest przypadkowy. Mówi się nawet, że „żelazo karmi patogeny”, ponieważ np. drobnoustroje do swojego wzrostu i przeżycia wykorzystują żelazo z zasobów naszego ustroju. Dlatego też właśnie w stanach zapalnych nasz organizm „chowa” przed patogenami żelazo, co prowadzi do wspomnianej niedokrwistości. Jednak jest to naturalny mechanizm obronny człowieka. W takim przypadku, bez wcześniejszego obniżenia stanu zapalnego i/lub zwalczenia patogenów, podawanie żelaza nie ma raczej sensu.

Brak żelaza może wystąpić u sportowców i wegetarian

Wśród osób zagrożonych niedoborem żelaza znajdują się sportowcy. Osoby poddane intensywnemu wysiłkowi fizycznemu charakteryzują się zwiększonym obrotem krwinek czerwonych i niszczeniem ich (co określa się mianem „zadeptywania erytrocytów”).

Niski poziom żelaza może być obecny u wegetarian i wegan, którzy nie spożywają mięsa i produktów mięsnych (bogatych w żelazo hemowe, które lepiej się przyswaja). Produkty roślinne przez nich spożywane nie są zasobne w żelazo, a to, które jest obecne, występuje w formie niehemowej, cechującej się bardzo niską biodostępnością.

Żelazo - skutki niedoboru

Skutkiem niedoboru żelaza jest niedokrwistość (anemia)

Uważa się, że spośród wszystkich składników pokarmowych, najczęściej występuje niedobór żelaza.U około 10-40% osób z niedoborem żelaza rozwija się niedokrwistość (anemia).

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) szacuje, że ok. połowa z 1,6 mld przypadków anemii na świecie wynika właśnie z niedoboru żelaza, z czego niemal połowa (47,4% to dzieci w wieku przedszkolnym).

Wśród objawów niedokrwistości związanej z niedoborem żelaza wymienia się m.in.:

• Zaburzenia żołądkowo-jelitowe
• Bóle i zawroty głowy
• Mroczki przed oczami
• Upośledzenie funkcji poznawczych
• Osłabienie odporności
• Zmniejszenie wydolności fizycznej
• Zaburzenie regulacji temperatury ciała
• Trudności w koncentracji
• Niepokój, drażliwość
• Ogólne zmęczenie i osłabienie
• Przyspieszone bicie serca
• Zaburzenia snu
• Nadciśnienie tętnicze

W przypadku niedokrwistości mogą dodatkowo pojawić się:

• Łamliwe paznokcie (w kształcie łyżki)
• Rany w kącikach ust
• Wypadanie włosów
• Suchość i bladość skóry
• Ból języka
• Zanik kubków smakowych

Żelazo - jak zbadać poziom

Aby sprawdzić niedobór żelaza i/lub niedokrwistość z braku żelaza należy wykonać biochemię i morfologię krwi

Wśród parametrów krwi, które warto wykonać w celu diagnostyki niedoboru żelaza znajdują się głównie:

• Ferrytyna
• Transferyna
• Żelazo
• Wysycenie transferyny
• Całkowita zdolność wiązania żelaza (TIBC)
• Średnia objętość erytrocytów (MCV)
• Średnia zawartość hemoglobiny w erytrocytach (MCH)
• Średnie stężenie hemoglobiny w erytrocytach (MCHC)
• Hematokryt
• Hemoglobina
• Retikulocyty

Żelazo - jak leczyć niedobór

W celu wyleczenia niedoboru żelaza należy zmodyfikować swoją dietę i dodatkowo przyjmować żelazo

Podstawowym elementem terapii niedoboru żelaza (lub anemii z niedoboru żelaza) powinna być zmiana swojego dotychczasowego sposobu żywienia. Do diety należy włączyć produkty bogate w żelazo, czyli mięso (w tym np. wątrobę), ryby i owoce morza.

Warto pamiętać też, że przyswajanie żelaza zwiększają:

• Witamina C – zawarta w warzywach, owocach; posiłki bogate w żelazo lub suplementy z żelazem warto popijać sokami owocowymi (np. sokiem pomarańczowym), które korzystnie wpłyną na wchłanianie żelaza
• Kwasy organiczne (np. kwas jabłkowy, kwas cytrynowy, kwas mlekowy) – obecne są w warzywach, owocach i produktach fermentowanych; dobrym dodatkiem do potraw mięsnych będzie kapusta kwaszona lub ogórki kwaszone

Kiedy suplementować żelazo?

Przy stwierdzonym niedoborze żelaza można wspomóc się preparatami zawierającymi żelazo. Spośród najpopularniejszych form żelaza należy wymienić siarczan żelaza, fumaran żelaza, cytrynian żelaza, pirofosforan żelaza i diglicynian żelaza. Produkty z żelazem sprzedawane są w formie leków i suplementów diety.

Żelazo w postaci preparatów powinny obowiązkowo przyjmować kobiety ciężarne w ilości 30 mg/dzień.

Z kolei kobietom w ciąży, u których stwierdzono anemię należy podawać żelazo w dawce 60-120 mg/dzień.

Dodatkowej porcji żelaza wymagają też małe dzieci z niską masą urodzeniową, dzieci urodzone przedwcześnie, dzieci z ciąż mnogich, dzieci, u których matek zdiagnozowano niedokrwistość, dzieci, u których w wieku niemowlęcym potwierdzono niski poziom hemoglobiny.