Kwas foliowy niedobór

Kwas foliowy – źródła

Foliany znajdują się głównie w drożdżach, wątrobie i zielonych warzywach

Źródłem folianów w diecie człowieka są przede wszystkim ciemnozielone warzywa liściaste i kapustne, takie jak: szpinak, jarmuż, brokuły, sałata, kapusta.

Wysokie ilości folianów znajdują się również w szparagach, wątrobie, żółtkach, drożdżach i suchych nasionach roślin strączkowych.

Można je znaleźć także w niewielkim stężeniu w produktach zbożowych, owocach i serach dojrzewających.

Źródłem kwasu foliowego są wzbogacane produkty spożywcze

W wyniku wystąpienia głębokich niedoborów folianów w społeczeństwie, rząd amerykański ustanowił w 1998 obowiązek wzbogacania produktów zbożowych w kwas foliowy. Konieczność wzbogacania tychże produktów wprowadziła również m.in. Kanada i Chile. Takie uregulowanie prawne zdecydowanie przyczyniło się do zwiększenia wysokości spożycia kwasu foliowego wśród populacji i do zmniejszenia ryzyka wystąpienia niedoborów.

Niestety w Polsce nie ma obowiązku wzbogacania żywności w kwas foliowy. Jednakże wielu producentów obecnych na rodzimym rynku oferuje produkty spożywcze o podwyższonej zawartości kwasu foliowego. Wzbogacane w kwas foliowy są przede wszystkim: płatki śniadaniowe, mąki i mieszanki do wypieku pieczywa, soki, napoje i nektary owocowe.

Foliany są wytwarzane w organizmie człowieka tylko w niewielkich ilościach

Potwierdzono, że bakterie zamieszkujące jelita człowieka są zdolne do syntezy (produkcji) folianów. Jednakże wyprodukowane ilości folianów są bardzo małe i mają niewielki udział w pokryciu zapotrzebowania na ten składnik.

Foliany obecne w żywności łatwo ulegają zniszczeniu

Foliany są związkami mało stabilnymi, bardzo wrażliwymi na działanie tlenu, pH środowiska, światła i temperatury.

Podczas obróbki termicznej może dochodzić do dużych strat tej witaminy. Wykazano, że gotowanie zielonych warzyw i roślin strączkowych może spowodować ubytek folianów na poziomie nawet 50-80%. Z kolei podczas wypieku chleba zniszczeniu może ulegać 30% folianów.

Długotrwałe przechowywanie produktów spożywczych może być przyczyną utleniania folianów, co w konsekwencji prowadzi do powstania form ciężko przyswajalnych przez organizm człowieka.

Foliany różnią się przyswajalnością

Warto zauważyć, że foliany ze względu na formę chemiczną i źródło pochodzenia różnią się biodostępnością (przyswajalnością).

Stwierdzono, że najlepiej przyswajalny jest kwas foliowy obecny w suplementach diety, przyjmowany na pusty żołądek, a jego biodostępność wynosi 100%.

Nieco niższą przyswajalnością (na poziomie ok. 85%) cechuje się kwas foliowy obecny w produktach spożywczych wzbogacanych.

Foliany obecne naturalnie w żywności są najsłabiej wchłaniane, a ich biodostępność wynosi ok. 50%. Dla przykładu, 300 µg kwasu foliowego przyjmowanego w formie suplementów diety jest równoważne, co 600 µg folianów spożytych w raz z dietą.

Składniki diety wpływają na przyswajanie kwasu foliowego

Wydaje się, że mleko może zwiększać przyswajanie folianów. Wynika to z tego, że zawiera ono białka, które wiażą foliany w przewodzie pokarmowym człowieka, chroniąc je przed wykorzystaniem przez zasiedlające jelita bakterie.

Enzymy odpowiedzialne za przetwarzanie folianów działają optymalnie w pH 6,5-7. Z tego względu jednoczesne spożycie żywności bogatej w foliany z produktami spożywczymi zakwaszającymi środowisko jelit może przyczynić się do obniżenia wchłaniania folianów. Do produktów wysoce kwasotwórczych zalicza się przede wszystkim: sery, mięso, ryby, orzechy (np. włoskie) i pełnoziarniste produkty zbożowe.

Dodatkowo w niektórych warzywach i owocach, takich jak kapusta, pomidory, fasola, pomarańcze obecne są związki hamujące działanie enzymów przekształcających foliany, które tym samym zmniejszają przyswajanie witaminy B9.

Kwas foliowy – dawkowanie

Najwięcej folianów potrzebują kobiety ciężarne i karmiące

Wysokość zapotrzebowania na foliany zależy od płci, wieku i stanu fizjologicznego organizmu.

Dzieci powinny spożywać ok. 150 – 300 µg folianów na dobę, zaś osoby dorosłe 400 µg. Zapotrzebowanie na foliany rośnie wśród kobiet w ciąży i będących w okresie laktacji. Kobiety ciężarne powinny spożywać dziennie 600 µg folianów, a kobiety karmiące 500 µg.

Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników zaleca, aby kobiety już na etapie planowania ciąży suplementowały kwas foliowy nawet przez okres co najmniej 12 miesięcy przed koncepcją w ilości średnio 400 – 800 µg / dzień.

Kwas foliowy – przyczyny niedoboru

Zapasy ustrojowe folianów wystarczają na ok. 3-4 miesiące

Zapasy folianów w organizmie szacuje się na poziomie ok. 5-10 mg. Oznacza to, że przy zaprzestaniu spożywania kwasu foliowego, wystarczą one maksymalnie na ok. 90-120 dni. W niektórych przypadkach może się okazać, że już po miesiącu pojawią się objawy niedoboru.

Niewłaściwy sposób żywienia jest główną przyczyną niedoboru folianów

Badania przeprowadzone przez Instytut Żywności i Żywienia wskazują, że Polacy nie dostarczają rekomendowanych ilości folianów. Stwierdzono, że dieta pokrywa zapotrzebowanie na foliany tylko w ok. 70-75%.

Uważa się, że odpowiednie spożycie takich składników diety jak witamina C, witamina B12, żelazo i cynk wpływa korzystnie na prawidłowe wykorzystanie folianów przez organizm. Z tego względu warto zadbać o właściwe dostarczenie wszystkich wspomnianych związków.

Nadużywanie alkoholu prowadzi do braku kwasu foliowego

Jednoznacznie potwierdzono, że alkoholicy i osoby spożywające wysokie ilości alkoholu mają niższy poziom folianów we krwi. Brak folianów obserwowano szczególnie gdy spożycie alkoholu wynosiło powyżej 80 g etanolu/dobę (80 g etanolu zawierają np. 4 butelki 0,5l piwa).

Chroniczne spożycie alkoholu wpływa m.in. na: niskie spożycie i przyswajanie folianów, zmniejszone magazynowanie folianów przez wątrobę i zwiększone wydalanie folianów wraz z moczem.

Przeprowadzone badania wykazały, że poziom wchłaniania folianów w jelitach u alkoholików wynosi tylko ok. 20-35%.

Stwierdzono również, że przewlekłe spożywanie alkoholu w ciąży upośledza transport kwasu foliowego do płodu, co może skutkować poważnymi zaburzeniami w rozwoju.

Przyjmowanie leków może zmniejszać poziom folianów

Potwierdzono, że wiele leków może przyczyniać się do obniżonego stężenia folianów we krwi. Zwykle hamują one aktywność enzymów biorących udział w metabolizmie kwasu foliowego. Wśród leków niekorzystnie oddziałujących na poziom folianów wymienia się:

• Niesteroidowe leki przeciwzapalne (aspiryna i ibuprofen)
• Leki przeciwpadaczkowe (fenytoina, karbamazepina, kwas walproinowy)
• Antagonistów kwasu foliowego (np. niektóre leki przeciwnowotworowe, metotreksat)
• Doustne środki antykoncepcyjne
• Leki stosowane w stanach zapalnych (sulfasalazyna)
• Leki przeciwdepresyjne (fluoksetyna)
• Cholestyraminę

Palenie papierosów przyczynia się do niedoborów folianów

Udowodniono, że palenie papierosów powoduje obniżenie kwasu foliowego we krwi. Niejednokrotnie stwierdzono, że osoby palące mają niższy poziom folianów w porównaniu do osób niepalących.

Zauważono, że palenie papierosów przez kobiety w ciąży powoduje obniżenie stężenia folianów we krwi pępowinowej i zmniejsza transport witaminy B9 do płodu.

W stanach zapalnych jelit mogą występować braki folianów

Zaobserwowano, że występowanie stanów zapalnych przewodu pokarmowego w przebiegu chorób takich jak celiakia, wrzodziejące zapalenie jelita grubego czy choroba Leśniowskiego-Crohna może być przyczyną obniżonego poziomu folianów.

Kobiety ciężarne są zagrożone niedoborem folianów

Podczas ciąży obserwuje się spadek zawartości folianów w osoczu krwi. Może być on niższy o nawet 50% w porównaniu do kobiet niebędących w ciąży. Obniżenie ich poziomu podyktowane jest zmianami czynności nerek i zmianami hormonalnymi będącymi naturalną, fizjologiczną odpowiedzią na rozwój ciąży. Do spadku folianów w organizmie kobiety ciężarnej przyczynia się również zwiększone zapotrzebowanie na ten składnik przez łożysko i płód.

Przyczyną niskiego poziomu folianów mogą być uwarunkowania genetyczne

Obecność polimorfizmu niektórych genów (czyli pewnych różnic w ich budowie u różnych ludzi), w tym genu MTHFR C677T może być przyczyną zmniejszonej aktywności enzymów zaangażowanych w metabolizm folianów i tym samym może skutkować niższym stężeniem kwasu foliowego w surowicy.

Osoby starsze są podatne na niedobór kwasu foliowego

Przeprowadzone badania wykazały, że osoby w podeszłym wieku mogą być grupą cierpiącą na niedobory kwasu foliowego.

Kwas foliowy – objawy niedoboru

Niedobór folianów u kobiet ciężarnych prowadzi do rozwoju wad cewy nerwowej noworodków

Jednym z najpoważniejszych skutków braku folianów jest zaburzenie rozwoju układu nerwowego dziecka, które swoje początki ma w okresie życia płodowego.

Ze względu na fakt, że mózg i rdzeń kręgowy rozwijają się już w pierwszym miesiącu ciąży, stąd bardzo ważne jest, żeby kobieta zadbała o właściwą podaż kwasu foliowego na kilka miesięcy przed planowanym zajściem w ciążę.

Wystąpienie wad cewy nerwowej może skutkować m.in. rozszczepieniem kręgosłupa, przepukliną mózgu i bezmózgowiem.

Niskie spożycie folianów przez kobiety ciężarne może wiązać się ze zwiększonym ryzykiem stanów przedrzucawkowych, przedwczesnych porodów, przedwczesnego oddzielenia się łożyska, czy też niskiej masy urodzeniowej noworodków.

W skrajnych przypadkach, głęboki niedobór folianów u kobiety w ciąży może być przyczyną poronienia.

Skutkiem zbyt niskiego spożycia kwasu foliowego może być anemia (niedokrwistość)

Zaobserwowano, że niedobór folianów w diecie wiąże się z rozwojem anemii megaloblastycznej. W wyniku zbyt niskiej podaży folianów dochodzi do upośledzonej produkcji erytrocytów (krwinek czerwonych), które cechują się zwiększoną objętością i krótszym czasem przeżycia.

Wystąpienie anemii spowodowanej niedoborami folianów może objawiać się m.in.:

• Uczuciem przemęczenia
• Bezsennością
• Problemami z koncentracją
• Nerwowością i drażliwością
• Bladością skóry
• Stanami zapalnymi języka
• Utratą apetytu
• Dusznościami

W przebiegu niedoboru kwasu foliowego może pojawić się również trombocytopenia (małopłytkowość; obniżenie poziomu płytek krwi) oraz leukopenia (obniżenie stężenia limfocytów we krwi).

Niskie spożycie folianów powoduje wzrost homocysteiny we krwi i ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych

Jednym z najlepiej poznanych skutków niedostatecznego spożycia folianów jest wzrost stężenia homocysteiny we krwi. Efektem tego jest zwiększenie ryzyka wystąpienia chorób układu krążenia, w tym choroby niedokrwiennej serca i udaru mózgu.

Niski poziom kwasu foliowego może zwiększać ryzyko nowotworów

Kwas foliowy odgrywa istotną rolę w procesach związanych z syntezą (wytwarzaniem) kwasów nukleinowych i metylacją DNA. W dużym stopniu odpowiada za stabilność materiału genetycznego. Ma to istotne znaczenie w prewencji rozwoju nowotworów.

Z kolei niski poziom folianów może być czynnikiem ryzyka zachorowań na niektóre rodzaje raka. 

Do powyższych wniosków doszli  Lin i wsp. oraz Zhang i wsp. którzy na podstawie przeglądu wielu badań naukowych stwierdzili, że niedobór kwasu foliowego jest związany z zwiększonym ogólnym ryzykiem zachorowania na raka.

W oparciu o przeprowadzoną metaanalizę, autorzy opracowania wykazali, że niedobór folianów w surowicy krwi wiązał się z większym ryzykiem zachorowania na raka szyjki macicy wśród populacji azjatyckich.

Zaobserwowano również, że mężczyźni spożywający wysokie ilości alkoholu i przyjmujący niskie dawki kwasu foliowego mieli prawie 2,5-krotnie wyższe ryzyko zachorowania na raka jelita grubego, w porównaniu do osób spożywających wysokie ilości kwasu foliowego będących abstynentami.

Niedobór folianów może być przyczyną zaburzeń neurologicznych

W przeprowadzonych badaniach zaobserwowano, że niskie stężenie folianów we krwi jest niezależnym czynnikiem ryzyka rozwoju demencji i choroby Alzheimera.

W innym doświadczeniu stwierdzono, że osoby starsze, które cechowały się niższym poziomem kwasu foliowego miały 2-krotnie wyższe ryzyko wystąpienia choroby Alzheimera.

W wielu opracowaniach wykazano, że niski poziom kwasu foliowego zarówno we krwi jak i w erytrocytach związany jest z zaburzeniem funkcji poznawczych i może prowadzić do rozwoju chorób otępiennych.

Na podstawie dwóch opublikowanych metaanaliz z 2016 roku można wnioskować, że niskie stężenie folianów we krwi może zwiększać ryzyko wystąpienia schizofrenii.

Skutkiem niedoboru kwasu foliowego może być depresja

Wyniki trzech metaanaliz wykazały, że osoby cierpiące na depresję miały obniżony poziom folianów we krwi. Sugeruje się, że niskie stężenie kwasu foliowego w ustroju może być czynnikiem ryzyka wystąpienia depresji.

Kwas foliowy – jak sprawdzić niedobór

Najlepszym sposobem na rozpoznanie niedoborów kwasu foliowego jest wykonanie badań biochemicznych krwi. Istnieje możliwość oznaczenia zawartości folianów zarówno w osoczu krwi, jak i w samych erytrocytach.

Spośród dwóch wskazanych metod, lepsze (bardziej miarodajne i wiarygodne) wydaje się być zbadanie poziomu folianów w erytrocytach. Wynika to z faktu, że poziom folianów w osoczu może dynamicznie zmieniać się w zależności od wcześniej spożytych posiłków.

Zawartość kwasu foliowego w surowicy jest dobrym wskaźnikiem aktualnej podaży tego związku. Spadek folianów poniżej 5 ng/ml oznacza niedostateczne ich spożycie.

Niedobór kwasu foliowego stwierdza się w przypadku, gdy stężenie kwasu foliowego w surowicy krwi wynosi poniżej 3 ng/ml, zaś w erytrocytach poniżej 140 ng/ml. 

Kwas foliowy - jak leczyć niedobór

W przypadku wystąpienia głębokich niedoborów folianów, skutkujących wystąpieniem np. anemii megaloblastycznej zaleca się suplementację wysokimi dawkami  kwasu foliowego na poziomie 1-5 mg/dzień.

W sytuacji upośledzonego wchłaniania folianów stosuje się jeszcze wyższe dawki, osiągające nawet 15 mg/dzień.

Oczywiście stosowanie wysokich ilości kwasu foliowego musi być skonsultowane z lekarzem.