Selen

W 1957 roku, Klaus Schwarz, niemiecki naukowiec po raz pierwszy opisał korzyści zdrowotne selenu. Odkrył, że selen zawarty w drożdżach piwnych jest odpowiedzialny za zapobieganie martwicy wątroby. W kolejnych latach zauważono też, że niedobór selenu był przyczyną miopatii nazywanej „chorobą białych mięśni" u cieląt i jagniąt żyjących na terenach (glebach) ubogich w selen. Wprowadzenie suplementacji selenem do zwierząt gospodarskich miało znaczący wpływ ekonomiczny w wielu krajach, w tym Nowej Zelandii i Finlandii.

Selen występuje w postaci różnych związków

Selen, którego źródłem mogą być zarówno produkty spożywcze jak i suplementy diety występuje w różnych formach chemicznych – organicznych i nieorganicznych. Są to głównie:

• Selenometionina (forma organiczna)
• Selenocysteina (forma organiczna)
• Selenian sodu (forma nieorganiczna)
• Selenin sodu (forma nieorganiczna)

Selen zarówno w formie nieorganicznej, jak i organicznej jest bardzo dobrze przyswajalny w organizmie człowieka.

Za najlepszą formę selenu uznaje się selen w formie organicznej – głównie jako selenometionina. Wynika to z faktu, że selen w postaci związków nieorganicznych jest w dużo większym stopniu wydalany z organizmu niż selenometionina i selenocysteina.

Ciekawym produktem zawierającym selen są drożdże wzbogacone w ten składnik. Zawierają nie tylko selenometioninę, ale również witaminę A i witaminy z grupy B, które zdaniem producentów preparatów zwiększają wchłanianie selenu.

Warto dodać, że biodostępność selenu zwiększają również:

• Witamina E
• Witamina C
• Metionina (aminokwas, składnik białek)

Co prawda uważa się, że lepiej przyswajalny jest selen spożywany w postaci produktów roślinnych, to jednak ważniejszym jego źródłem w naszej diecie wydają się być produkty pochodzenia zwierzęcego, które zawierają jego zdecydowanie wyższe ilości.

Selen – właściwości

Działanie antynowotworowe

W wielu badaniach naukowych poruszano kwestie właściwości przeciwnowotworowych selenu. W literaturze naukowej dobrze udokumentowano wiele przypadków, na podstawie których wyciągnięto wnioski, że zarówno wysoki poziom spożycia selenu, jak i wysoka jego zawartość w organizmie wpływają na obniżenie ryzyka raka prostaty.

Na łamach poczytnego czasopisma Nutrition and Cancer opublikowano pracę, w której autorzy dowiedli, że osoby, które spożywają wyższe ilości selenu mają niższe ryzyko wystąpienia raka jelita grubego.

Inni badacze zauważyli z kolei, że osoby, które miały wyższy poziom selenu w organizmie cechowały się niższym ryzykiem rozwoju raka żołądka i raka płuc.

Selen jest niezbędny dla tarczycy

Selen jest bardzo ważnym składnikiem dla prawidłowego funkcjonowania naszej tarczycy. Związek ten wchodzi w skład enzymów (selenoprotein), które biorą udział w przekształcaniu hormonu tyroksyny (T4) do jej aktywnej formy – trójjodotyroniny (T3)

Pomimo istotnego znaczenia selenu w pracy tarczycy nie można jednoznacznie stwierdzić, aby podawanie jego wysokich ilości miało znaczący wpływ na przebieg chorób tarczycy u osób, które nie cierpią na niedobór selenu.

Wydaje się, że zapewnienie odpowiedniego spożycia selenu ma istotniejsze znaczenie w prewencji rozwoju chorób tarczycy niż w ich leczeniu.

Selen obniża ryzyko chorób sercowo-naczyniowych

Uważa się, że selen może korzystnie wpływać na zdrowie naszego układu krążenia. W różnych badaniach stwierdzono, że spożywanie selenu może wiązać się ze zmniejszeniem ryzyka choroby wieńcowej serca i zmniejszeniem stanu zapalnego u osób cierpiących na chorobę niedokrwienną serca.

Niestety nie wszystkie wyniki badań są takie optymistyczne. Niejednokrotnie zauważono, że selen jednak nie ma wpływu na hamowanie rozwoju chorób układu krążenia.

Co więcej, wysokie stężenie selenu we krwi może być przyczyną podwyższonego poziomu cholesterolu.

Selen a choroba Alzheimera

Poczynione przez różnych badaczy obserwacje wskazują, że selen może mieć udział w zmniejszaniu ryzyka występowania choroby Alzheimera.

Autorzy publikacji naukowych wielokrotnie podkreślali, że u osób z chorobą Alzheimera stwierdza się niedobory tego składnika w organizmie.

Dodatkowo faktem jest, że selen jest związkiem niezbędnym w produkcji enzymów o właściwościach przeciwutleniających, które mogą mieć działanie prewencyjne w rozwoju wspomnianej choroby.

Selen zwiększa płodność u mężczyzn

Selen jest istotnym składnikiem mineralnym uczestniczącym w procesach związanych z produkcją nasienia i testosteronu. Ten fakt pozwala przypuszczać, że związek ten może wpływać na płodność u mężczyzn.

Pomimo, że wyniki badań są rozbieżne, to jednak zdecydowana większość obserwacji przemawia za tym, że selen może korzystnie oddziaływać na liczbę plemników w ejakulacie oraz ich prawidłową budowę oraz ruchliwość, a także objętość samego nasienia.

Szczególnie efektywne wyniki uzyskano podczas suplementacji selenem w połączeniu z witaminą E i cynkiem. Z tego też względu, podczas wspomagania leczenia niepłodności selenem warto rozważyć również zastosowanie wspomnianej witaminy E i cynku.

Selen a cukrzyca i poziom glukozy we krwi

Wpływ selenu na gospodarkę węglowodanową organizmu nie jest jasny. Istnieją poważne przesłanki, które wskazują nie tylko na to, że selen w wysokich dawkach nie zmniejsza ryzyka rozwoju cukrzycy typu II,  a wręcz odwrotnie – że nawet może powodować wzrost występowania tej choroby.

Naukowcom nie udało się również jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy selen wpływa korzystnie na obniżenie stężenia glukozy we krwi i zmniejszenie insulinooporności. Wyniki wielu przeprowadzonych badań dostarczają sprzeczne wnioski w tym zakresie.

Selen – źródła

Produkty wysokobiałkowe zwykle zawierają więcej selenu

Ze względu na to, że selen w żywności połączony jest z różnymi białkami, to w uproszczeniu przyjmuje się, że produkty o wysokiej zawartości białka cechują się jednocześnie dużą ilością selenu.  Oczywiście jest to tylko pewne uogólnienie.

Największe ilości selenu znajdują się w orzechach brazylijskich

Za jedno z najlepszych źródeł selenu (o ile nie najlepsze) postrzega się orzechy brazylijskie. Dwie garści tych orzechów (czyli 100 g) dostarczają aż 103 µg selenu. Oznacza to, że spożycie 50 g orzechów brazylijskich pozwala pokryć dzienne zapotrzebowanie organizmu człowieka na ten składnik.

Niestety orzechy nie każdemu służą – są one ciężkostrawne. Co więcej, cena orzechów brazylijskich może odstraszać niektórych konsumentów. Na szczęście dużą dawkę selenu możemy dostarczyć również w postaci innych produktów, głównie zwierzęcych.

Bogate w selen są m.in. ryby, owoce morza, podroby i jaja. Spośród ryb, najwięcej selenu mają:

• Tuńczyk
• Łosoś
• Śledź
• Flądra
• Dorsz

Selen znajdziemy również w produktach roślinnych, jednakże w zdecydowanie mniejszych ilościach. Na szczególną uwagę zasługują:

• Kasza gryczana
• Kakao w proszku
• Groch
• Soczewica
• Soja

Selen – dawkowanie

Osoby dorosłe powinny spożywać dziennie 55 µg selenu

Ilość selenu, jaką powinniśmy codziennie dostarczać naszemu organizmowi zależy przede wszystkim od wieku. Im jesteśmy starsi (do pewnego momentu), tym więcej selenu musimy dostarczać.

Według aktualnych zaleceń, dzieci w wieku 1-9 lat powinny codziennie spożywać 20-30 µg selenu. Zapotrzebowanie na selen wśród chłopców i dziewczynek w wieku 10-12 lat ustalono na poziomie 40 µg/dzień. Jeszcze więcej selenu wymagają osoby w wieku 13 lat i powyżej (w tym osoby dorosłe) – 55 µg/dzień.

Niewielki wzrost zapotrzebowania na selen obserwuje się u kobiet ciężarnych (60 µg/dzień) i kobiet karmiących (70 µg/dzień).

Spełnienie powyższych rekomendacji co do wysokości spożycia selenu pozwoli zapewnić prawidłowe funkcjonowanie organizmu.

Jednak w wielu badaniach naukowych, w których analizowano właściwości prozdrowotne selenu, podawano wyższe dawki tego składnika od tych zalecanych. Na podstawie obserwacji można przyjąć, że potencjalnie skuteczną dawką selenu (dla osób dorosłych) jest ok. 200 µg/dzień.

Tabela 1. Zapotrzebowanie człowieka na selen.

Płeć i wiek	Dawka selenu (µg/dzień)
Niemowlęta
0-0,5	15
0,5-1,0	20
Dzieci
1-3 lat	20
4-6 lat	30
7-9 lat	30
Chłopcy
10-12 lat	40
13-15 lat	55
16-18 lat	55
Dziewczęta
10-12 lat	40
13-15 lat	55
16-18 lat	55
Mężczyźni
>18 lat	55
Kobiety
>18 lat	55
ciężarne	60
w okresie laktacji	70

 

Selen – przyczyny i objawy niedoboru

Niedobór selenu może dotyczyć wielu osób na świecie

Dane naukowe pokazują, że w wielu krajach obserwuje się niskie spożycie selenu. Według wyników badań, zagrożeni niedoborem selenu są m.in. mieszkańcy Polski, Słowacji, Turcji, Anglii i Irlandii. W wielu przypadkach, zbyt niska podaż selenu może występować nawet u ponad 50% populacji niektórych krajów.

Główną przyczyną niedoboru selenu jest nieodpowiednia dieta

Na występowanie niedoborów selenu wśród ludzi największy wpływ ma niewłaściwie zbilansowana dieta, która uboga jest przede wszystkim w mięso, ryby, nasiona roślin strączkowych, jaja.

Według przeprowadzonych obserwacji, problem niedoboru selenu może dotykać osoby cierpiące na fenyloketonurię, które muszą eliminować ze swojego jadłospisu produkty zawierające białko i stosować dedykowane dla nich preparaty.

Grupą zagrożoną niedoborem selenu mogą być również weganie i wegetarianie. Jednakże odpowiednio skomponowana dieta zapobiega występowaniu tego problemu wśród wspomnianych grup.

Na niedobór selenu powinny również szczególną uwagę zwrócić:

• Osoby poddane hemodializie
• Osoby żywione parenteralnie (pozajelitowo)
• Palacze papierosów
• Osoby starsze
• Osoby cierpiące na reumatoidalne zapalenie stawów

Niedobór selenu może prowadzić do rozwoju wielu chorób

Selen jest składnikiem niezbędnym dla prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka. Tym samym, jego brak w naszym organizmie będzie skutkować wystąpieniem zaburzeń wielu narządów.

Najbardziej znanymi skutkami niedoboru selenu są choroba Keshan i choroba Kashin-Beck.

• Choroba Keshan charakteryzuje się upośledzeniem działania i budowy mięśnia sercowego. W konsekwencji mogą nastąpić m.in.: zaburzenia rytmu serca, niewydolność serca i niedokrwienie. Co prawda chorobę Keshan wiąże się z brakiem selenu, to według aktualnego stanu wiedzy, do jej wystąpienia niezbędne jest pojawienie się infekcji wirusowej.
• Choroba Kashin-Beck to choroba układu kostno-stawowego, która może prowadzić do deformacji stawów, opóźnienia wzrostu, a nawet w niektórych przypadkach do karłowatości.

Niedobór selenu w naszym organizmie może skutkować również zwiększonym ryzykiem raka wątroby, prostaty i płuc oraz infekcji wirusowych.

Długotrwałe, zbyt niskie spożycie selenu może prowadzić do niedoczynności tarczycy i upośledzenia funkcji seksualnych u mężczyzn, skutkujących obniżoną płodnością.

Konsekwencją niedostarczania odpowiednich ilości selenu przez kobiety ciężarne może być rozwój wad cewy nerwowej u noworodków, a nawet poronienia.

Selen – przyczyny i objawy nadmiaru

Zbyt wysokie spożycie selenu może skutkować jego zatruciem

Pod względem ustalania rekomendacji co do ilości spożycia, selen jest pewnym szczególnym przypadkiem. Dlaczego? Dla selenu istnieje bardzo wąska granica pomiędzy zalecaną dawką, a górnym limitem spożycia. Mówiąc prościej – należy bardzo uważać, aby nie przekroczyć pewnych ilości selenu, powyżej których mogą wystąpić objawy jego przedawkowania.

Dla poszczególnych grup wiekowych określono górne poziomy spożycia selenu. Kształtują się one następująco:

• Dzieci do 6 miesiąca życia – 45 µg/dzień
• Dzieci w wieku od 7 do 12 miesiąca życia – max. 60 µg/dzień
• Dzieci w wieku 1-3 lat – max. 90 µg/dzień
• Dzieci w wieku 4-8 lat – max. 150 µg/dzień
• Dzieci w wieku 9-13 lat – max. 280 µg/dzień
• Dzieci w wieku 14 lat i osoby powyżej tego wieku – max. 400 µg

Nadmiar selenu może prowadzić do zatrucia (selenozy)

Przyczyną przedawkowania selenu jest jego zbyt wysokie spożycie. Jednakże stosowanie tradycyjnej, urozmaiconej diety nie powinno skutkować zatruciem tym związkiem.

Nadmiar selenu w organizmie może wynikać głównie ze stosowania zbyt dużych dawek suplementów diety. Warto zaznaczyć, że zatrucie selenem występuje bardzo rzadko.

Zatrucie selenem, nazywane selenozą może objawiać się m.in.:

• Przebarwieniami i kruchością paznokci
• Wypadaniem włosów
• Ciągłym uczuciem zmęczenia
• Drażliwością
• Oddechem o nieprzyjemnym zapachu (tzw. „oddech czosnkowy”)

Skutkiem nadmiaru selenu mogą być również biegunka i bóle stawów.

Jednakże wydaje się, że selenoza może pojawiać się przy spożywaniu selenu w ilościach nawet kilkukrotnie wyższych, niż jest ustalony górny próg spożycia. Według niektórych źródeł do wystąpienia zatrucia selenem może dojść w przypadku stosowania bardzo wysokich dawek rzędu 1600-5000 µg/dzień.

W kilku badaniach naukowych zaobserwowano też, że zarówno duże spożycie selenu jak i jego wysoki poziom w organizmie mogą być przyczyną rozwoju cukrzycy typu 2.

Istnieją również stosunkowo wiarygodne przesłanki, że wysokie dawki selenu mogą sprzyjać podwyższonemu stężeniu cholesterolu we krwi.

Selen – interakcje z lekami

Wstępne wyniki badań pokazują, że selen może chronić prawidłowe, zdrowe komórki przed chemioterapią i radioterapią. Co więcej naukowcy sugerują, że selen może poprawiać skuteczność leczenia przeciwnowotworowego.

Jednakże obserwacje te wymagają szerszego potwierdzenia w doświadczeniach naukowych, a stosowanie wysokich dawek selenu w trakcie terapii antynowotworowej na tę chwilę nie jest zalecane i musi być skonsultowane z lekarzem.