Barwnik Koszenila (E120): gdzie jest , czy jest szkodliwy?

Co to jest barwnik koszenila?

Koszenila (E120) jest barwnikiem znanym i stosowanym już od tysięcy lat, który był używany już tysiące lat temu przez Azteków i Majów. W czasach kolonizacji Hiszpanie dostrzegli, że barwnik ten dawał lepszy kolor, niż inne substancje barwiące, które były używane w Europie.

W latach 20. XVI wieku koszenila była sprowadzana na Stary Kontynent. Na samym początku ludzie myślieli, że barwnik ten pochodzi z owoców lub nasion roślin. Prawdziwe pochodzenie koszenili zostało zbadane i ujawnione dużo później. 

Początkowo praktycznie jedynym dostawcą koszenili był Meksyk. Dopiero w ok. drugiej połowie XIX wieku jego monopol skończył się wraz z zadomowieniem owadów na Wyspach Kanaryjskich (Hiszpania).

Koszenila stała się cennym przedmiotem handlu w głównych centrach wymiany towarowej, takich jak Londyn i Amsterdam. Była wykorzystywana m.in. do barwienia mundurów brytyjskich żołnierzy oraz szat rzymskich kardynałów.

Komisja Europejska nadała koszenili numer E 120. Dokładnie jest to E 120(I) lub E 120(II). Pierwszy wariant (E 120 I) oznacza wyizolowany z owadów, czysty związek odpowiadający za barwę. Drugi wariant (E 120 II) to surowy ekstrakt o zawartości ok. 20% kwasu karminowego.

Jak otrzymywany jest barwnik koszenila?

Barwnik koszenila (E120) jest pozyskiwany z owadów. Owady są zbierane, a następnie suszone (na drodze zanurzenia w gorącej wodzie, wystawiania na działanie promieni słonecznych, traktowanie gorącą parą wodną lub poprzez podgrzewanie w suszarce).

W kolejnym kroku wysuszone, zmielone owady traktowane są amoniakiem lub roztworem węglanu sodu.

W zależności od metody ekstrakcji otrzymuje się barwnik w różnych odcieniach, m.in. takich jak: szkarłat, czerwień, pomarańcz. 

Aby uzyskać ok. 1 kg koszenili potrzeba aż ponad 150 000 owadów. 

Koszenila (E 120) to nie to samo co czerwień koszenilowa (E 124)

Pod numerem E 124 kryje się inny barwnik o podobnym kolorze, nazywany czerwienią koszenilową (pąs 4R). Jest on bardzo często mylony z koszenilą (E120). Jednakże jest to zupełnie odmienny składnik, w dodatku syntetyczny. 

Co prawda czerwień koszenilowa (E124) uważana jest za niepowodującą alergii, to jej stosowanie w Norwegii, Finlandii i USA jest zakazane ze względu na podejrzenie o właściwości rakotwórcze.

Czy koszenila (E120) jest szkodliwa?

Zespół Ekspertów EFSA uznał, że koszenila (E120) nie jest rakotwórcza. Nie jest ona również mutagenna, czyli nie powoduje mutacji naszego DNA.

Koszenila ma bardzo niską toksyczność - wyniki badań przeprowadzonych na myszach pokazały, że dawka LD₅₀ dla kwasu karminowego (będącego głównym składnikiem barwnika) wynosi aż 6250 mg/kg masy ciała.

Przy wysokiej dawce kwasu karminowego (1000 mg/kg masy ciała/dzień) naukowcy nie zaobserwowali również, aby związek ten miał niekorzystny wpływ na funkcje rozrodcze.

Bezpieczny poziom dziennego spożycia (ADI) to 5 mg/kg

Naukowcy ustalili, że przy dziennym spożyciu koszenili w ilości 5 mg/kg masy ciała (ADI) jest ona bezpieczna dla naszego zdrowia.

Panel ekspertów EFSA proponuje, aby ADI dla koszenili (5 mg/kg masy ciała/dzień) wyrażać w przeliczeniu na kwas karminowy, wówczas dla samego kwasu karminowego ADI wynosiłoby 2,5 mg/kg masy ciała/dzień - czyli o połowę mniej. Wynika to z faktu, że koszenila zawiera 50% kwasu karminowego, np. w 5 mg koszenili znajduje się 2,5 mg kwasu karminowego.

Koszenila może powodować alergie

U osób podatnych koszenila (E120) może wywoływać objawy alergiczne: duszności, skurcze oskrzeli i może powodować ciężkie reakcje anafilaktyczne.

Reakcje alergiczne mogą pojawiać się zarówno poprzez inhalacje (drogi oddechowe), bezpośredni kontakt ze skórną, jak i w wyniku spożycia.

Znane są przypadki, że barwnik ten wywoływał alergię IgE-zależną np. wśród pracowników zajmujących się jego wytwarzaniem lub magazynowaniem.

Większość zgłaszanych przypadków wystąpienia anafilaksji spowodowanej obecnością koszenili dotyczy jednak kobiet. Z tego względu naukowcy sugerują, że najczęstszą drogą powodującą reakcje alergiczne jest kontakt składnika ze skórą (np. w postaci stosowanych kosmetyków), a nie wdychanie lub spożywanie produktów zawierających ten barwnik. Naukowcy opisali przypadek kobiety, u której doszło do zapalenia warg po kontakcie ze szminkami zabarwionymi koszenilą.

Reakcje alergiczne wywoływane są przede wszystkim nie samymi związkami barwiącymi obecnymi w koszenili, a pewnymi białkami (pochodzącymi np. z fragmentów owadów, ich wydzielin lub części roślin, na których żyją owady), które znajdują się w niej w wyniku jej niewłaściwego oczyszczania w toku produkcyjnym. 

Ze względu na potencjalne działanie alergenne koszenili, pewna organizacja (CSPI, ang. Center for Science in the Public Interest) zgłosiła nawet petycję o usunięcie jej z dodatków stosowanych w żywności i kosmetykach. Efektem tych działań było ustalenie wymogów zamieszczania informacji o obecności tego barwnika na etykietach produktów (kiedyś nie było to konieczne).

Przedstawiciele stowarzyszenia o nazwie „Grupa wsparcia dla rodzin dzieci nadpobudliwych (ang. The Hyperactive Children’s Support Group) zalecają, aby barwnik ten wyeliminować z diety dzieci.

Biorąc pod uwagę powyższe informacje można stwierdzić, że koszenila może wywoływać u osób wrażliwych pewne objawy alergiczne, jednakże skala tego problemu wydaje się być stosunkowo niewielka, szczególnie w kontekście spożywania żywności zabarwionej tym składnikiem.

Koszenila nie jest szkodliwa w ciąży

Nie istnieją żadne oficjalne zalecenia, aby kobiety w ciąży eliminowały ze swojej diety produkty zawierające koszenilę. Jednakże ze względu na możliwe reakcje alergiczne warto zachować pewną ostrożność.

W badaniach naukowych wykonanych na zwierzętach zauważono, że koszenila nie ma działania teratogennego – nie powoduje wad rozwojowych płodu.

Gdzie występuje koszenila?

Barwnik koszenila (E 120) występuje zwykle w: alkoholach, napojach owocowych, deserach, biszkoptach z nadzieniem owocowym, kisielach, jogurtach pitnych owocowych, wyrobach piekarniczych, słodyczach a także w niektórych produktach mięsnych (np. salami, kiełbasy) i w nabiale.

W produktach spożywczych koszenila (E 120) może występować pod nazwami: „kwas karminowy” lub „karmin”

To, do jakich produktów i w jakich ilościach może być dodawana koszenila reguluje Rozporządzenie nr 1129/2011 dotyczące stosowania dodatków do żywności.

Właściwości koszenili

Koszenila (E120) jest barwnikiem rozpuszczalnym w wodzie. W porównaniu do wielu innych barwników jest stabilna w podwyższonej temperaturze. Odporna jest również na działanie światła i procesy utleniania.

Barwa koszenili uzależniona jest od pH środowiska, w którym się znajduje. Przy pH poniżej 5 przyjmuje kolor pomarańczowy, zaś w pH powyżej 8 ma kolor ciemnoczerwony. Kolor koszenili wynika z obecności w niej związku o nazwie kwas karminowy.

Początkowo koszenila była używana do barwienia tkanin. Jednakże wraz z rozwojem barwników syntetycznych jej wykorzystanie zdecydowanie się zmniejszyło.  W drugiej połowie XIX wieku koszenilę wyparły barwniki anilinowe.

Koszenila - gdzie kupić?

Koszenila (E 120) przeznaczona do stosowania w żywności raczej nie jest dostępna w żadnym z ogólnodostępnych sklepów. Można ją zwykle nabyć u dystrybutorów barwników i/lub dodatków do żywności. Koszt koszenili jest ustalany indywidualnie na podstawie wielkości zamówienia. Zazwyczaj barwnik ten sprzedawany jest w dużych workach o masie aż 25 kg.

Według informacji zamieszczonych przez dystrybutorów, koszenilę można kupić w postaci proszku lub w formie płynnej.

Koszenilę do celów np. malarskich można znaleźć w niektórych sklepach plastycznych, bardzo często na indywidualne zamówienie.  Koszt jednego opakowania (100 g) to wydatek ok. 130 zł.

Podobnie jak inne barwniki, koszenila powinna być przechowywana w chłodnym, suchym i najlepiej zaciemnionym miejscu.

Koszenila nie jest dla wegetarian i wegan

Koszenila otrzymywana jest z owadów, dlatego barwnik ten, jak i produkty spożywcze go zawierające nie są przeznaczone do spożycia przez wegetarian lub wegan.  

Z podobnego powodu wyznawcy wielu grup religijnych (m.in. Muzułmanie, Żydzi) również nie spożywają produktów, w których obecna jest koszenila.