Jod

Jod – właściwości

Jod jest odpowiedzialny za prawidłową produkcję hormonów tarczycy

Głównym zadaniem jodu w naszym organizmie jest udział w powstawaniu hormonów tarczycy - tyroksyny (T4) i trójjodotyroniny (T3). Dla syntezy (produkcji) tyroksyny potrzebne są cztery atomy jodu, a dla trójjodotyroniny – trzy.

Hormony te mają bardzo szeroki wpływ na funkcjonowanie całego organizmu. Oddziałują m.in. na:

• Lipolizę (rozkład) tkanki tłuszczowej
• Skurcze mięśni
• Wzrost kości
• Pracę serca
• Trawienie i wchłanianie składników odżywczych
• Wytwarzanie ciepła (są niezbędne do utrzymywania  odpowiedniej temperatury ciała)
• Prawidłowy wzrost fizyczny

Hormony tarczycy przyspieszają również metabolizm (zwiększają podstawową przemianę materii).

Jod, poprzez uczestnictwo w syntezie hormonów tarczycy bierze udział w rozwoju układu nerwowego, w tym w neurogenezie (powstawaniu komórek nerwowych), różnicowaniu się komórek nerwowych i glejowych, migracji neuronów i procesie mielinizacji (powstawania osłonek mielinowych umożliwiających przewodzenie impulsów nerwowych).

Hormony tarczycy zawierające jod wpływają również na metabolizm insuliny i przyczyniają się do lepszego wykorzystania glukozy. Jednak dawki farmakologiczne hormonów tarczycy powodują działanie hiperglikemiczne (wzrost poziomu cukru we krwi). 

Obecność hormonów tarczycy jest niezbędna dla powstawania witaminy A z karotenu i przekształcania (konwersji) witaminy A w retinen. 

Suplementacja jodem jest istotna w przypadku skażenia radioaktywnego

Podawanie jodu wydaje się być pomocne w przypadku wzrostu promieniowania radioaktywnego na skutek np. katastrofy nuklearnej.

Dlaczego? Podczas takich zdarzeń może uwalniać się do środowiska radioaktywny jod, który u osób z niedoborem jodu w bardzo prosty i szybki sposób może być pochłaniany przez tarczycę. Skutkować to może wówczas wzrostem ryzyka zachorowania na raka tarczycy. Aby zapobiec takiej sytuacji, w przypadku stwierdzonego, zwiększonego promieniowania radioaktywnego zaleca się przyjmować jodek potasu jako środek "blokujący" tarczycę, uniemożliwiający pobieranie przez nią radioaktywnego jodu bardzo szkodliwego dla naszego zdrowia. Przykładowo, jodek potasu (w postaci płynu Lugola) był szeroko stosowany w Polsce po wypadku w Czarnobylu w 1986 roku.

Jod – źródła

Źródłem jodu jest przede wszystkim jodowana sól kuchenna

Ze względu na powszechny niedobór jodu u ludzi, w wielu krajach na świecie wprowadzono obowiązkowe dodawanie jodu do soli kuchennej.

Dlaczego akurat do soli? Wynika to z prostego faktu, że sól jest spożywana przez większość osób i to w dużych ilościach. W ten sposób, sól wzbogacana w jod jest dobrym źródłem tego składnika. Jednakże nie jest to argument przemawiający za spożywaniem soli kuchennej w nadmiernych ilościach.

Poprzez spożywanie zróżnicowanej diety możliwe jest dostarczenie odpowiedniej porcji jodu bez korzystania z jodowanej soli kuchennej.

W Polsce, w 100 g soli jodowanej znajduje się zazwyczaj ok. 2300 µg jodu. Oznacza to, że ¼ łyżeczki soli dostarcza nam ok. 30 µg jodu, co w przypadku osób dorosłych pozwala pokryć dzienne zapotrzebowanie na jod w ilości ok. 20%. W Polsce jodowanie soli kuchennej rozpoczęto w 1996 roku.

Jod znajduje się w rybach, owocach morza i wodorostach

Największe ilości jodu występującego na Ziemi znajdują się w oceanach (ok. 50-200 µg/l). W większości produktów spożywczych niestety jest bardzo mało jodu. Niewielkie ilości występują w powietrzu i glebie, a im dalej od morza, tym mniejsza zawartość tego składnika.

Dobrym źródłem jodu są owoce morza, ryby słodkowodne i morskie, a także wodorosty morskie (np. kelp, nori, kombu, wakame). Jednak zawartość jodu w tych produktach jest bardzo zróżnicowana i zależy m.in. od miejsca pozyskania produktu, warunków przechowywania i przetwarzania.

Jod zawarty jest również w mleku, jogurtach, serach (np. ser Cheddar), jajach, mięsie, pieczywie i produktach zbożowych.

Niektóre wody lecznicze zawierają wysokie ilości jodu. Przykładem są:

• Woda lecznicza „Henryk” – 900 µg jodu/litr (3/4 szklanki wody dostarczy 100% zapotrzebowania na jod)
• Woda lecznicza „Józef” – 200 µg jodu/litr (3 szklanki wody dostarczą 100% zapotrzebowania na jod)
• Woda lecznicza „Franciszek” – 2900 µg jodu/litr (1/5 szklanki wody dostarczy 100% zapotrzebowania na jod)

Jod można dostarczać również w postaci suplementów diety. Zazwyczaj w preparatach znajduje się jodek potasu, który charakteryzuje się bardzo wysoką przyswajalnością, na poziomie ok. 96%.

Jod – dawkowanie

Jod jest spożywany w różnych formach chemicznych. Jodki są bardzo szybko i prawie całkowicie wchłaniane (na poziomie ponad 90%) w żołądku i dwunastnicy. Jodan, który jest stosowany w wielu krajach do jodowania soli (wzbogacania soli kuchennej w jod) jest redukowany w jelitach i wchłaniany w postaci wspomnianych jodków.

Niektóre związki zawierające jod (np. hormony tarczycy i amiodaron) są wchłaniane w stanie nienaruszonym (niezmienionym). 

Jod wchłania się również przez skórę i błony śluzowe narządów oddechowych.

Głównym "odbiorcą" jodu jest tarczyca

Po wchłonięciu w przewodzie pokarmowym, jod transportowany jest głównie do tarczycy. W przypadku normalnego poziomu jodu w organizmie, tarczyca pobiera ok. 10% spożytego jodu. Jednak u osób z niedoborem jodu, tarczyca może wychwytywać nawet 80% dostarczonego wraz z dietą jodu. W normalnych warunkach, do tarczycy transportowane jest dziennie ok. 60 µg jodu aby zrównoważyć jego straty i utrzymać syntezę hormonów tarczycy na stałym poziomie.

Poza tarczycą, jod może być też skoncentrowany w piersiach, gruczołach ślinowych i błonie śluzowej żołądka. Jednak rola jodu w tkankach innych niż tarczycy nie jest dobrze poznana.

Według danych naukowych, minimalna ilość jodu, która powinna zapobiec powstaniu wola wynosi ok. 50-75 µg/dzień lub w uproszczeniu ok. 1 µg/kg masy ciała. Osoby dorosłe powinny spożywać dziennie 150 µg jodu.

Najwięcej jodu potrzebują kobiety ciężarne i karmiące piersią

Zapotrzebowanie na jod jest takie samo dla mężczyzn i kobiet. Jednak w przypadku kobiet ciężarnych i karmiących piersią ilość potrzebnego jodu wzrasta. Zapotrzebowanie na jod w okresie ciąży wynosi 220 µg/dzień, a w trakcie karmienia piersią – 290 µg/dzień.

Amerykańskie Towarzystwo Tyreologiczne (ATA, ang. American Thyroid Association) zaleca, aby kobiety ciężarne i karmiące piersią przyjmowały codziennie suplementy diety dostarczające 150 µg jodu. 

W Polsce zaleca się suplementować jod przez kobiety ciężarne w wysokości 200 µg jodu/dzień. 

Z kolei Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) sugeruje, aby kobiety w okresie laktacji przyjmowały 250 µg jodu/dzień. Dobrze żeby kobiety przyjmowały jod już na etapie planowania ciąży w celu zwiększenia zapasów tego składnika.

Jod nad morzem

Ze względu na fakt, że w wodzie morskiej i w wodorostach w niej żyjących znajduje się jod, powszechnie uważa się, że mieszkanie w nadmorskich miejscowościach ogranicza niedobór jodu w ustroju. Czy jest to prawdą? Tak! Jony jodkowe znajdujące się w wodzie morskiej są utleniane do jodu elementarnego, który ulatnia się do atmosfery. I jest to bardzo kluczowe zjawisko. Dlaczego?

• Po pierwsze, „jod unoszący się w powietrzu” poprzez inhalacje (oddychanie) może dostawać się do naszego organizmu i wchodzić do puli ustrojowej jodu (czyli może być wykorzystywany np. do pracy tarczycy). Bardzo trudno jest określić ile dokładnie takiego jodu możemy pochłonąć. Jednak badania przeprowadzone np. na Litwie pokazały, że niedobór jodu był najwyższy w regionach śródlądowych, a najniższy w regionach wzdłuż Morza Bałtyckiego. Warto też zauważyć, że prawdopodobnie więcej jodu w powietrzu będzie występować podczas wietrznej pogody nad morzem. Należy też pamiętać, że w pewnym stopniu jod wchłania się przez skórę. Stąd kąpiel w morzu również może przyczynić się do wzrostu stężenia jodu w organizmie.

• Po drugie, jod trafia do atmosfery i w postaci deszczu opada na glebę. Dlaczego jest to istotne? Rośliny uprawiane na takich terenach (zasobnych w jod) cechują się wyższą zawartością jodu. Podobnie jest ze zwierzętami, które karmione są paszą pozyskaną z takich terenów. Stąd warzywa, owoce, czy nawet mięso pochodzące z nadmorskich rejonów w wielu przypadkach będzie charakteryzować się wyższym poziomem jodu, niż żywność produkowana w rejonach oddalonych od morza. Gleby z niską zawartością jodu występują najczęściej w regionach śródlądowych i górzystych. Oczywiście wyjątkiem są sytuacje, gdy rolnicy lub hodowcy dobrowolnie wzbogacają glebę i/lub paszę w jod. Dane naukowe pokazują, że rośliny uprawiane na glebach zasobnych w jod, mogą zawierać nawet 100 razy więcej tego składnika niż rośliny rosnące na glebach ubogich w jod.

Tabela 1. Zapotrzebowanie człowieka na jod.

Płeć i wiek	Dawka jodu (µg/dzień)
Niemowlęta
0-0,5	110
0,5-1,0	130
Dzieci
1-3 lat	90
4-6 lat	90
7-9 lat	100
Chłopcy
10-12 lat	120
13-15 lat	150
16-18 lat	150
Dziewczęta
10-12 lat	120
13-15 lat	150
16-18 lat	150
Mężczyźni
>18 lat	150
Kobiety
>18 lat	150
ciężarne	220
w okresie laktacji	290

Jod – przyczyny i skutki niedoboru

Według szacunków Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), ponad 30% światowej populacji (czyli ok. 2 mld ludzi) spożywa niewystarczające ilości jodu.

Niestety nasze nerki nie posiadają mechanizmu pozwalającego na "oszczędzanie jodu" i wraz z moczem wydalane jest ok. 80-90% spożytego jodu. Niewielkie ilości jodu tracone są również wraz z kałem i potem.

Brak jodu prowadzi do wystąpienia grupy objawów określanych mianem „zaburzeń z niedoboru jodu” (IDD, ang. iodine deficiency disorders).

Bardzo niebezpieczny jest niedobór jodu w trakcie ciąży i u noworodków

Głównymi objawami niedoboru jodu u w okresie płodowym są nieprawidłowy wzrost i rozwój. Brak jodu może prowadzić do ciężkiego upośledzenia umysłowego, będącego objawem kretynizmu. Kretynizm występuje, gdy rosnący płód otrzymuje za mało jodu potrzebnego do wytworzenia hormonów tarczycy.

Uważa się, że osoby, których matki w ciąży miały niedobór jodu mogą mieć IQ średnio niższe nawet o 13,5 punktu. Kretynizm objawia się również karłowatością i starczym wyglądem. 

Krytyczny okres, w którym niedobór jodu ma istotne znaczenie dla rozwoju płodu przypada na drugi trymestr, tj. 14-18. tydzień ciąży.

Niedobór jodu w organizmie kobiety ciężarnych może prowadzić też do poronień, porodów przedwczesnych, martwego urodzenia, czy też wystąpienia wad wrodzonych, w tym głuchoty. 

Zbyt niski poziom jodu w organizmie kobiet ciężarnych może skutkować też opóźnionym dojrzewaniem płciowym u dzieci. Niedobór jodu i w konsekwencji niedoczynność tarczycy mogą być przyczyną zwiększonego ryzyka stanu przedrzucawkowego u kobiet ciężarnych.

Palenie papierosów znacznie obniża zawartość jodu w mleku matki. Przypuszcza się, że wynika to z hamującego wpływu substancji chemicznych zawartych w dymie papierosowym na aktywność transportowania jodu w organizmie. Sugeruje się, że kobiety w okresie laktacji, które regularnie palą papierosy (choć jest to przeciwwskazane!) powinny spożywać dodatkowe ilości jodu.

Niedobór jodu prowadzi do chorób tarczycy

Przy niewystarczającej ilości dostarczanego jodu, powiększeniu ulega tarczyca (na skutek podwyższonego stężenia TSH – hormonu odpowiedzialnego za zwiększanie wychwytu jodu przez tarczycę i powstawanie hormonów tarczycy), która "stara się" wyprodukować w ten sposób więcej hormonów. Prowadzi to do powstania tzw. wola. Z czasem mogą rozwinąć się guzki tarczycy, a nawet rak tarczyc.

Niski poziom jodu w organizmie może być przyczyną zwiększonego ryzyka nie tylko raka tarczycy, ale również raka piersi, jajników, macicy i prostaty.

Uważa się, że u osób niespożywających wystarczających ilości jodu może rozwinąć się niedoczynność tarczycy, a dodatkowo u kobiet mogą pojawić się problemy z zajściem w ciążę.

Niedoczynność tarczycy (wywołana np. brakiem jodu) objawia się różnymi dolegliwościami, w tym m.in.:

• Ospałością
• Pogorszeniem się pamięci
• Bradykardią (spowolnieniem pracy serca)
• Wystąpieniem suchej i łuszczącej się skóry
• Uczuciem zimna i obniżeniem temperatury ciała
• Ograniczeniem zdolności intelektualnych

Niektóre związki zawarte w diecie mają wpływ na metabolizm jodu

Uważa się, że składniki żywności nie wpływają na wchłanianie jodu. Jednak niektóre związki mogą utrudniać wychwytywanie jodu przez tarczycę. W ten sposób, pomimo odpowiedniego spożycia jodu i jego dobrego wchłaniania, jod nie może być w pełni wykorzystany do produkcji hormonów tarczycy. W efekcie powstaje zbyt mała ilość hormonów i następuje przerost tarczycy (powstaje tzw. wole). Substancje te nazywane są goitrogenami. Przykładem substancji goitrogennych (blokujących pobieranie jodu przez tarczycę) są glukozynolany, które naturalnie występują w warzywach krzyżowych, takich jak kapusta, jarmuż, kalafior, brokuły, rzepa, brukselka, musztarda (gorczyca).

Produktem zawierającym związki utrudniające wchłanianie jodu do tarczycy jest również maniok. Składniki blokujące wychwyt jodu przez tarczycę znajdują się też w siemieniu lnianym, sorgo i słodkich ziemniakach (batatach).

Warto jednak zauważyć, że przy spożywaniu urozmaiconej diety, dla osób niezagrożonych niedoborem jodu, goitrogeny nie mają istotnego, negatywnego wpływu na zdrowie, a niektórym tym związkom (np. glukozynolanom) przypisuje się nawet szerokie działanie prozdrowotne . Metabolizm jodu mogą zakłócać również wielopierścieniowe węglowodory.

Dane naukowe pokazują, że niedobór witaminy A, selenu i żelaza może zaostrzać skutki deficytu jodu. Związki te są odpowiedzialne m.in.za pobieranie jodu przez tarczycę, czy też przyłączanie jodu do tyrozyny, co umożliwia powstawanie hormonów tarczycy.

Jod – jak zbadać poziom w organizmie

To, czy nasz ustrój posiada odpowiednie zapasy jodu można sprawdzić poprzez oznaczenie stężenia jodu w moczu. Wartości referencyjne (normy) dla poziomu jodu w moczu wynoszą 100-199 µg/l dla dzieci i dorosłych, 150-249 µg/l dla kobiet ciężarnych i powyżej 100 µg/l dla kobiet w okresie laktacji.

W przypadku, gdy stężenie jodu w moczu wynosi poniżej 100 µg/l, oznacza to zbyt niskie spożycie jodu wraz z dietą.

Ciężki niedobór jodu stwierdza się gdy poziom jodu w moczu jest niższy niż 20 µg/l. Prowadzi on wówczas do niedoczynności tarczycy i powstania wola.

Dobrym wskaźnikiem informującym o stanie jodu w organizmie dzieci i młodzieży jest poziom tyreoglobuliny we krwi. Jednak ocena tego parametru nie znajduje zastosowania w przypadku kobiet ciężarnych i karmiących. Wartość referencyjna (norma) dla stężenia tyreoglobuliny wynosi 4-40 µg/l.

Jod – przyczyny i skutki nadmiaru

Zbyt duża ilość jodu prowadzi do nadczynności i niedoczynności tarczycy

Nadmierne spożycie jodu może prowadzić do nadczynności tarczycy, wystąpienia wola, zapalenia tarczycy (choroby Hashimoto) i rozwoju raka tarczycy. Długotrwałe dostarczanie wysokich ilości jodu może powodować również niedoczynność tarczycy.

Uważa się, że osoby, u których stwierdzono obecność autoprzeciwciał przeciwko tarczycy (są to przeciwciała wytwarzane w naszym organizmie, które "atakują" tarczycę prowadząc do jej zniszczenia) są bardziej podatne zarówno na nadmiar jak i niedobór jodu w diecie.

Spożycie dużych ilości jodu (liczonych w gramach) może spowodować ostre zatrucie. Wysokie dawki jodu mogą prowadzić m.in. do:

• Gorączki
• Bólów brzucha
• Uczucia pieczenia jamy ustnej, gardła i żołądka
• Nudności
• Wymiotów
• Biegunek
• Problemów sercowych
• Śpiączki

Wysokie spożycie jodu może być przyczyną wystąpienia wysypki przypominającej trądzik lub pokrzywkę, nazywanej jodermią. Choroba ta może prowadzić nawet do śmierci.

Pierwszą, mierzalną zmianą wywołaną nadmiernym spożyciem jodu jest podwyższone stężenie TSH we krwi.

Dla jodu opracowano górny tolerowany poziom spożycia, przy którym nie powinny wystąpić żadne skutki uboczne. Przykładowo, osoby dorosłe nie powinny spożywać więcej niż 1100 µg jodu/dzień. Podane limity nie mają zastosowania w przypadku osób otrzymujących jod w ramach leczenia, jednakże osoby takie powinny być pod stałą opieką lekarza.

Warto też zaznaczyć, że u osób z niedoborem jodu, które nagle zaczęły spożywać wysokie ilości jodu, podany górny tolerowany poziom może być zbyt wysoki, a skutki uboczne mogą nastąpić przy niższym poziomie spożycia.

Organizm pochłania jod podawany w formie kontrastów w badaniach diagnostycznych

Wysokie dawki jodu znajdują się w kontrastach podawanych dożylnie, stosowanych w badaniach diagnostycznych, takich jak np. rentgenogram, angiografia, czy też tomografia komputerowa. Dlatego też poddając się takiemu badaniu, w przypadku gdy cierpimy na choroby tarczycy (np. nadczynność tarczycy) należy powiedzieć o tym lekarzowi. Uważa się, że pacjenci narażeni na ryzyko wystąpienia dysfunkcji (zaburzeń) tarczycy wywołanej przez jod powinni być ściśle monitorowani po otrzymaniu środków kontrastowych zawierających jod. Dawka jodu przyjęta podczas przeprowadzonego badania z wykorzystaniem kontrastu może przekraczać dzienne zapotrzebowanie na jod nawet kilkaset tysięcy razy.

Lek przeciwarytmiczny zawiera wysoką ilość jodu

Zaburzenia pracy tarczycy mogą wynikać z przyjmowania leku przeciwarytmicznego - amiodaronu, który w swoim składzie zawiera jod. Powszechnie stosowane dawki amiodaronu wynoszą 100-600 mg/dzień. Oznacza to, że wraz z lekiem dostarcza się do organizmu codziennie 3-21 mg (3000-21000 µg) jodu, czyli kilkadziesiąt-kilka set razy więcej niż go potrzebujemy.

Dysfunkcja tarczycy w postaci niedoczynności i nadczynności może wystąpić nawet u 15-20% osób stosujących ten lek.

Na niedoczynność tarczycy wywołaną amiodaronem szczególnie narażone są m.in.. osoby cierpiące na chorobę Hashimoto (zapalenie tarczycy).

Jod wchłania się przez skórę

Jod może przedostawać się do organizmu przez skórę. Niejednokrotnie wykazano, że stosowanie miejscowych środków antyseptycznych zawierających jod może przyczyniać się do zwiększenia stężenia hormonu TSH w surowicy krwi. Przykładem jest stosowanie takich środków w zabiegach chirurgicznych lub u osób będących ofiarami poparzeń.

Tabela 2. Górny tolerowany poziom spożycia jodu.

Wiek	Dawka jodu (ug/dzień)
	Mężczyźni	Kobiety	Kobiety ciężarne	Kobiety karmiące
0-6 mc.	Nie określono	Nie określono	-	-
7-12 mc.	Nie określono	Nie określono	-	-
1-3 lat	200	200	-	-
4-8 lat	300	300	-	-
9-13 lat	600	600	-	-
14-18 lat	900	900	900	900
>18 lat	1100	1100	1100	1100

Jod – interakcje z lekami

Uważa się, że jednoczesne stosowanie leków przeciwtarczycowych (tyreostatyków) wykorzystywanych w leczeniu nadczynności tarczycy i spożywanie wysokich ilości jodu może spowodować niedoczynność tarczycy.

Przyjmowanie inhibitorów enzymu konwertującego angiotensynę (ACE), takich jak benazepryl, lizynopryl, fosinopryl, wykorzystywanych w leczeniu nadciśnienia tętniczego w połączeniu z jodkiem potasu (np. w postaci suplementu diety) może zwiększać ryzyko hiperkaliemi (podwyższonego poziomu potasu we krwi).

Podobnie, stosowanie leków moczopędnych oszczędzających potas (np. spironolaktonu lub amilorydu) i przyjmowanie jodku potasu również może zwiększać ryzyko hiperkaliemii.