Zespół jelita drażliwego dieta

Zespół jelita drażliwego - co to jest?

Zespół jelita drażliwego jest to czynnościowe zaburzenie żołądkowo-jelitowe .

IBS określany jest również mianem zaburzeń interakcji jelitowo-mózgowych ze względu na nieprawidłowości w funkcjonowaniu osi mózgowo-jelitowej, mających znaczenie w patogenezie choroby .

Za najczęstsze przyczyny IBS uznaje się ponadto infekcje jelitowe, dysbiozę jelitową, przewlekły stres, nietolerancje pokarmowe i obecność antygenów pokarmowych czy czynniki psychologiczne . Nie bez znaczenia pozostaje również sposób odżywiania - dieta zachodnia obfitująca w szybko fermentujące krótkołańcuchowe węglowodany, które powodują wzdęcia, a także krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, obniżające pH okrężnicy, w efekcie może wywoływać objawy u pacjentów z IBS .

Do najpowszechniejszych objawów zespołu jelita drażliwego należą bóle brzucha, wzdęcia i dyskomfort w jamie brzusznej, a także zmiana postaci stolca i częstości wypróżnień .

IBS ma charakter przewlekły, nawracający i ustępujący. Wyróżnić można cztery rodzaje IBS: z biegunką, z zaparciami, z mieszanym wzorcem stolca oraz niesklasyfikowany IBS. Choroba ma znaczący wpływ na samopoczucie i codzienne funkcjonowanie pacjenta .

Zespół jelita drażliwego diagnozuje się na podstawie objawów i badania fizykalnego. Obecnie obowiązującymi kryteriami diagnostycznymi IBS są Kryteria Rzymskie IV  . Pomocne w diagnostyce jest również określenie dominującego wzorca stolca przy pomocy Bristolskiej Skali Uformowania Stolca .

W zależności od objawów IBS, wdrażana jest odpowienia dietoterapia.

Dieta w zespole jelita drażliwego

Dieta w IBS wdrażana jest na podstawie objawów pacjenta. W zależności od dominującego wzorca stolca, u pacjentów stosuje się odmienne interwencje żywieniowe. Dieta odgrywa nieocenioną rolę nie tylko z punktu widzenia patofizjologii zespołu jelita drażliwego, ale także jako narzędzie wyciszające objawy i poprawiające jakość życia .

Co to są FODMAP?

FODMAP to grupa słabo wchłanialnych, łatwo fermentujących krótkołańcuchowych węglowodanów i polioli o wysokim ciśnieniu osmotycznym (ang. Fermentable Oligosaccharides, Disaccharides, Monosaccharides and Polyols, FODMAP) .

Do FODMAP zaliczane są :

• Fruktoza - występuje głównie w owocach, miodzie oraz w słodyczach (jako syrop glukozowo-fruktozowy), 
• Laktoza - występuje w mleku i produktach mlecznych, 
• Fruktany - wystąpują głównie w pszenicy, cebuli i czosnku, 
• Galaktany - występują głównie w nasionach roślin strączkowych, 
• Poliole - należą do nich m.in. sorbitol, mannitol, maltitol i ksylitol.

Pokarmy bogate w FODMAP przechodzą w niezmienionej formie z żołądka do jelita. Dzięki swoim właściwościom osmotycznym, powodują zwiększone wchłanianie wody (absorbcję) w jelicie cienkim, prowadząc do nadmiernego rozciągania ścian jelita i wywołując nieprzyjemne dolegliwości, m.in. ból brzucha, uczucie przelewania czy biegunkę. Następnie z jelita cienkiego pokarmy przechodzą do jelita grubego, gdzie ulegają fermentacji przez bakterie jelitowe z jednoczesnym wytworzeniem nadmiernej ilości gazów (metan, wodór), co powoduje ból brzucha i dyskomfort oraz wzdęcia .

Żywność obfitująca w FODMAP nie będzie dawała dolegliwości u większość osób zdrowych. Natomiast u osób zmagających się z IBS czy nieswoistymi chorobami zapalnym jelit, takimi jak wrzodziejące zapalenie jelita grubego czy choroba Leśniowskiego-Crohna, będzie wywoływała i zaostrzała dolegliwości ze strony układu pokarmowego.

Zasady protokołu low FODMAP

Protokół low FODMAP przebiega w trzech etapach . Celem jego wdrożenia jest identyfikacja produktów, które mogą wywoływać i nasilać dolegliwości ze strony układu pokarmowego. Nie jest to dieta na całe życie. Na podstawie obserwacji oraz wniosków wyciągniętych ze stosowania protokołu, tworzona jest spersonalizowana dieta, która w dłuższej perspektywie pozwala na wyciszenie lub eliminację nieprzyjemnych dolegliwości bez stosowania restrykcyjnego sposobu odżywiania.

I etap - ograniczenie produktów zawierających FODMAP. Polega na eliminacji produktów o wysokiej zawartości FODMAP, które zamienić należy na produkty o niskiej zawartości FODMAP. Etap ten trwa 2-6 tygodni w zależności od czasu całkowitego ustąpienia objawów.

II etap - ponowne wprowadzanie produktów zawierających FODMAP. Polega na stopniowym rozszerzaniu diety o produkty bogate w FODMAP i samoobserwacji. Należy włączać 1 produkt co 3 dni, monitorować objawy i zapisywać je w dzienniczku żywieniowym. Etap ten trwa 8-12 tygodni.

III etap - personalizacja diety. Etap ten polega na stworzeniu indywidualnej diety, w oparciu o obserwacje z etapu II, z jak najmniejszą ilością ograniczeń. Spersonalizowana dieta może być stosowana przez pacjenta przez długi czas, nie dając dolegliwości ze strony układu pokarmowego. Bazuje ona na produktach, które nie powodują niepożądanych dolegliwości. Ten etap trwa do czasu uzyskania przez chorego tolerancji na produkty bogate w FODMAP, które co pewien czas można włączać do diety w niewielkich ilościach i obserwować reakcje organizmu. Etap ten jest niekiedy dietą na całe życie. 

Skuteczność diety low FODMAP

Niejednokrotnie wykazano, że dieta low FODMAP jest korzystna dla pacjentów z zespołem jelita drażliwego, ponieważ jest związana z redukcją bólu i wzdęć w porównaniu z pacjentami otrzymującymi tradycyjną dietę . Zauważono jednak, że w odniesieniu do konsystencji stolca, nie ma różnic pomiędzy interwencjami . Co ciekawe, badacze zaobserwowali również, że dieta low FODMAP nie wykazuje znaczących korzyści w odniesieniu do diety standardowej i jedynie 41% pacjentów nadal przestrzega diety po 6 tygodniach stosowania. Może się to wiązać z wysokimi kosztami, niedogodnościami oraz frustracją ze stosowania bardzo restrykcyjnej diety . Warto zwrócić uwagę również na fakt, że pacjenci stosujący samodzielnie dietę low FODMAP mają niedostateczne spożycie β-karotenu, retinolu, ryboflawiny, wapnia, magnezu i fosforu. Ponadto pacjenci z IBS unikają pewnych produktów spożywczych zawierających FODMAP, jednocześnie spożywając inne, również bogate w FODMAP, co spowodowane jest niedostateczną wiedzą żywieniową . Bardziej niepokojąca jest jednak obserwacja, że wśród osób przestrzegających diety wzrosła częstość występowania zaburzeń odżywiania, co podkreśla znaczenie nadzoru dietetyka w celu uniknięcia zaburzeń odżywiania, niedożywienia oraz niedoborów witamin, składników mineralnych i przeciwutleniaczy . 

Jaka dieta jest najlepsza w zespole jelita drażliwego? 

Dieta zmodyfikowana i opracowana przez NICE (ang. National Institute for Health and Care Excellence) przynosi takie same efekty jak dieta o niskiej zawartości FODMAP, a jednocześnie jest łatwa w utrzymaniu i nie wiąże się z zagrożeniami obserwowanymi w przypadku diety low FODMAP . Dieta NICE jest obecnie pierwszą dietą zalecaną pacjentom z IBS . 

Założenia diety opracowanej przez NICE :

• Spożywanie regularnych posiłków, 
• Zastąpienie produktów pszennych produktami orkiszowymi, 
• Ograniczenie spożycia tłustych i smażonych potraw, 
• Unikanie warzyw cebulowych i kapustnych oraz nasion roślin strączkowych, 
• Unikanie napojów alkoholowych i gazowanych, 
• Unikanie gumy do żucia, 
• Unikanie spożywania słodzików,
• Regularne spożywanie błonnika rozpuszczalnego z łusek psyllium.

Jelito drażliwe - czego nie jeść? 

Produkty, jakie są nietolerowane przez osoby z IBS to kwestia indywidualna. Warto zwrócić uwagę, jakie produkty wywołują ból i dyskomfort brzucha najczęściej u pacjentów z zespołem jelita drażliwego .

• Smażone i tłuste potrawy - 52% pacjentów z IBS, 
• Nasiona roślin strączkowych - 36%,
• Cebula i warzywa cebulowe (np. por, szczypiorek) - 35%,
• Mleko i produkty mleczne - 32%, 
• Pokarmy bogate w aminy biogenne (np. wino, piwo) - 31%,
• Pszenica - 30%, 
• Czekolada - 28%, 
• Masło - 25%, 
• Jogurt - 25%, 
• Kawa - 24%, 
• Jaja - 23%, 
• Orzechy - 18%, 
• Owoce cytrusowe - 18%.

IBS a błonnik rozpuszczalny

Błonnik rozpuszczalny to rodzaj błonnika, który rozpuszcza się w wodzie i ma zdolność wytwarzania lepkich żelowych substancji, mających ochronne właściwości na ściany przewodu pokarmowego. Błonnik rozpuszczalny spowalnia opróżnianie żołądka oraz pasaż treści pokarmowej przez jelita. Ponadto ulega fermentacji w jelicie grubym, na skutek czego powstają krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (octowy, propionowy, masłowy), które obniżają pH w świetle jelita i tym samym przyczyniają się do normalizacji składu i funkcjonowania mikrobiomu jelitowego .

Substancje wchodzące w skład błonnika rozpuszczalnego przyczyniają się do rozluźniania masy kałowej i w efekcie pomagają w leczeniu zaparć. Są zatem pomocne w leczeniu IBS z dominującymi zaparciami. Co również istotne, błonnik rozpuszczalny, zwłaszcza lepkie frakcje o niskiej fermentacji (psyllium, ispaghula), wykazuje właściwości łagodzące wzdęcia i dyskomfort w jamie brzusznej .

W jakich produktach występuje błonnik rozpuszczalny?

U osób z jelitem drażliwym, warto zwiększyć podaż błonnika rozpuszczalnego. 

Błonnik rozpuszczalny znajdziemy w takich produktach jak :

• Owies i jęczmień,
• Owoce - jabłka i owoce cytrusowe, 
• Warzywa - pietruszka, marchew, bałkażan, 
• Nasiona roślin strączkowych - groch, fasola, ciecierzyca, soczewica, soja,
• Siemię lniane, 
• Ziarna babki płesznik (psylium), 
• Orzechy.

Czy przy IBS trzeba wykluczyć nabiał?

Wielu pacjentów z zespołem jelita drażliwego zgłasza nasilenie objawów po nabiale i nietolerancję laktozy. Przeprowadzone w tym zakresie badania wykazały rozbieżność pomiędzy występowaniem IBS a oceną trawienia i wchłaniania laktozy ocenioną za pomocą wodorowego testu oddechowego . W związku z tym, całkowita eliminacja nabiału nie jest zalecana u pacjentów z IBS.

Czy w IBS należy wyeliminować gluten?

Celiakia jest istotnie rozpowszechniona w populacji i może współwystępować z IBS. Badania oceniające wpływ diety bezglutenowej na pacjentów z zespołem jelita drażliwego wykazały, że nie przynosi ona znaczących efektów . Co ciekawe, udowodniono też korzyści płynące z eliminacji glutenu, lecz zależność ta przypisana została żywności o niskiej zawartości FODMAP a nie produktom bezglutenowym . 

IBS a alkohol

Pacjenci z IBS spożywają mniej alkoholu niż populacja ogólna - 12% z nich unika napojów alkoholowych . 

Przewlekłe spożywanie alkoholu wpływa na motorykę przewodu pokarmowego, uszkadza błonę śluzową jelit, upośledza wchłanianie składników odżywczych i powoduje stany zapalne. Regularna nadkonsumpcja napojów alkoholowych wywołuje objawy u pacjentów z IBS . Natomiast umiarkowane spożywanie alkoholu nie jest związane z występowaniem objawów IBS. Ponadto istnieje wyraźna indywidualna zmienność w spożyciu alkoholu jako czynnika wywołującego objawy IBS . 

IBS a picie kawy

Nie ma jednoznacznych dowodów potwierdzających związek pomiędzy spożyciem kawy a objawami IBS. Istotne jest jednak, że wielu pacjentów z IBS cierpi jednocześnie na refluks żołądkowo-jelitowy, którego objawy nasila spożycie kawy .

Zalecenia żywieniowe w zespole jelita drażliwego

1. Spożywaj 4-5 mniejszych objętościowo posiłków w regularnych odstępach co 3-4 godziny. Unikaj opuszczania posiłków i długich przerw pomiędzy posiłkami.

2. Posiłki spożywaj powoli, spokojnie i uważnie. Dokładnie przeżuwaj.

3. Dbaj o odpowiednie nawodnienie. Pij minimum 2,5 litra płynów w ciagu dnia, jednocześnie unikając mocnej kawy i herbaty oraz napojów gazowanych i alkoholowych.

4. Staraj się, by twoje posiłki były lekkostrawne. Unikaj smażenia i stosowania dużej ilości tłuszczu do przygotowywania potraw. Zamiast tego gotuj w wodzie lub na parze, duś bez wcześniejszego obsmażania albo piecz w folii lub naczyniu żaroodpornym z przykryciem.

5. Unikaj pokarmów bogatych w FODMAP oraz produktów zawierających duże ilości błonnika nierozpuszczalnego.

6. Zwiększ spożycie błonnika rozpuszczalnego.

7. Unikaj żywności wysoko przetworzonej, czyli żywności typu fast food, słodyczy i słonych przekąsek, gotowych deserów i wyrobów garmażeryjnych, żywności z proszku czy wyrobów wędliniarskich.

8. Ogranicz spożycie świeżych owoców do trzech porcji w ciągu dnia (jedna porcja to około 80 g).

9. Zadbaj o zwiększenie podaży żywności fermentowanej, takiej jak jogurty i kefiry oraz kiszonki.

10. Dobór produktów w diecie opieraj o samoobserwację - unikaj w diecie pokarmów, które wywołują u ciebie wzdęcia i dyskomfort.

Zespół jelita drażliwego - co jeść a czego nie

Jeśli cierpisz na zespół jelita drażliwego, warto wiedzieć, co można, a czego nie można jeść na diecie low FODMAP .

Tabela produktów zalecanych i niezalecanych w zespole jelita drażliwego

Grupa produktów	Zalecane (mała zawartość FODMAP)	Niezalecane (wysoka zawartość FODMAP)
Mięso	Mięso drobiowe, mięso bez dodatków	Czerwone mięso, mięso z dodatkami, marynowane lub wysoko przetworzone (kabanosy, parówki, salami itp.)
Ryby i owoce morza	Ryby i owoce morza	-
Mleko i przetwory mleczne	Ser żółty, mozzarella, brie, camembert, feta, mleko i przetwory mleczne bez laktozy, mleko migdałowe	Mleko krowie, ser twarogowy, jogurty, słodzone mleko skondensowane, mleko sojowe
Jaja	Jaja w każdej postaci	-
Produkty zbożowe	Mąka i pieczywo owsiane, kukurydziane lub ryżowe, pieczywo orkiszowe na zakwasie, płatki owsiane, kukurydziane lub ryżowe, makaron kukurydziany lub ryżowy, komosa ryżowa, amarantus	Mąka i pieczywo pszenne, żytnie lub jęczmienne, płatki śniadaniowe pszenne, żytnie lub jęczmienne
Nasiona roślin strączkowych	Tofu	Czerwona i biała fasola, soja, ciecierzyca, soczewica
Tłuszcze	Oleje roślinne i masło	-
Warzywa	Pomidory, papryka, ogórek, sałata, cukinia, bakłażan, marchew, ziemniaki, fasolka szparagowa	Karczochy, szparagi, kalafior, brokuły, brukselka, kapusta, buraki, cebula, czosnek, por, groszek zielony, grzyby
Owoce	Banany, kiwi, mandarynki, pomarańcze, grejpfruty, cytryny, ananas, winogrona, truskawki, maliny, jagody	Jabłka, sok jabłkowy, wiśnie, mango, nektarynki, brzoskwinie, gruszki, śliwki, arbuz, owoce suszone
Orzechy, nasiona, pestki	Orzechy włoskie, orzeszki ziemne, orzechy makadamia, pestki dyni	Nerkowce, pistacje
Słodycze	Ciemna czekolada, syrop klonowy, syrop ryżowy, cukier	Lody, budyń, słodycze wysoko przetworzone
Przyprawy	Sosy i przyprawy z dodatkiem czosnku i cebuli	Sos sojowy, majonez
Napoje	Woda	Napoje z wysoką zawartością kofeiny, napoje z syropem glukozowo-fruktozowym
Inne	-	Miód, syrop z agawy, syrop kukurydziany o wysokiej zawartości fruktozy, słodziki (sorbitol, mannitol, maltitol, ksylitol), wyroby cukiernicze i napoje bez cukru (z dodatkiem substancji słodzących)

Zespół jelita drażliwego - przykładowy jadłospis

Jadłospis został stworzony w oparciu o zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze osoby dorosłej o umiarkowanej aktywności fizycznej. Dostarcza 2109 kcal, 112,12 g białka, 60,02 g tłuszczu oraz 294,49 g węglowodanów.

Śniadanie

Kanapki z pastą jajeczną i pomidorem

• Bułka owsiana: 1 sztuka (100g), 
• Jaja kurze, całe: 2 sztuki (100g), 
• Tuńczyk w sosie własnym, puszka: 3 łyżki (90g), 
• Koper, świeży: 2 łyżeczki (8g), 
• Pomidor: 1 sztuka (170g).

1. Jaja ugotuj na twardo, obierz i rozdrobnij widelcem.

2. Następnie dodaj tuńczyka i posiekany koperek. Całość dokładnie wymieszaj.

3. Podawaj na bułce owsianej z cząstkami pomidora obok.

II śniadanie

Smoothie

• Banan: 1 sztuka (120g), 
• Czarne jagody, mrożone: 1 szklanka (150g), 
• Skyr naturalny (bez laktozy): 1 opakowanie (150g).

Wszystkie składniki zblenduj.

Obiad

Makaron kukurydziany z indykiem i pomidorkami koktajlowymi

• Makaron kukurydziany: 1 szklanka (80g), 
• Mięso z piersi indyka, bez skóry: 1 porcja (100g), 
• Oliwa z oliwek: 1 łyżka (10ml), 
• Cukinia: 1/2 małej sztuki (120g), 
• Szpinak: 2 garście (50g), 
• Pomidory koktajlowe: 10 sztuk (200g), 
• Ser mozzarella (bez laktozy): 1/4 kulki (30g).

1. Makaron ugotuj.

2. Mięso pokrój w drobne kawałki i uduś pod przykryciem z dodatkiem oliwy z oliwek.

3. Następnie dodaj pokrojoną cukinię, szpinak i pomidorki koktajlowe. Duś pod przykryciem do czasu zmięknięcia wszystkich warzyw. Przypraw solą, pieprzem i świeżą bazylią.

4. Podawaj wymieszane z makaronem i mozzarellą na wierzchu.

Podwieczorek

Amarantuski

• Ekspandowane ziarno amarantusa: pół szklanki (30 g), 
• Olej rzepakowy: 1 łyżka (10ml), 
• Jaja kurze, całe: 1/2 sztuki (25g), 
• Syrop klonowy: 1 łyżka (10g).

1. Wszystkie składniki dokładnie wymieszaj.

2. Tak przygotowaną masę układaj w formie ciasteczek na blaszce wyłożonej papierem do pieczenia.

3. Piecz w piekarniku nagrzanym do 180 stopni z termoobiegiem przez 10 minut.

Kolacja

Pieczone warzywa

• Ziemniaki: 3 średnie sztuki (280g), 
• Marchew: 2 małe sztuki (90g), 
• Papryka czerwona: 1/2 sztuki (120g), 
• Oliwa z oliwek: 1 łyżka (10ml), 
• Koper, świeży: 2 łyżeczki (8g).

1. Wszystkie warzywa pokrój w słupki i ułóż na blaszce wyłożonej papierem do pieczenia.

2. Całość skrop oliwą oraz przypraw solą, pieprzem i świeżym koperkiem.

3. Piecz w piekarniku w temperaturze 200 stopni przez około 30 minut.

Suplementacja w zespole jelita drażliwego

Oprócz odpowiedniej diety, w IBS warto również wdrożyć odpowiednią suplementację .

Probiotyki na zespół jelita drażliwego

Probiotyki to żywe mikroorganizmy, które podane w odpowiednich ilościach przynoszą korzyści zdrowotne gospodarzowi .

Probiotyki mogą łagodzić objawy IBS poprzez normalizację składu mikrobiomu jelitowego oraz stymulowanie wytwarzania jego metabolitów. Dzięki temu modulują motorykę jelit, stan zapalny oraz nadwrażliwość trzewną .

Stosowanie określonych probiotyków lub kombinacji bakterii jelitowych długofalowo zmniejszają ryzyko występowania objawów IBS, zmniejszając wzdęcia i gwałtowne parcia na stolec .

Badania wskazują, że najskuteczniejszym szczepem w leczeniu objawów IBS jest Lactobacillus . Szczepy Bifidobacterium i Bacillus również były prawdopodobnie skuteczne, jednak wymaga to dalszej weryfikacji.

Olejek z mięty pieprzowej łagodzi objawy IBS

Olejek z mięty pieprzowej, pozyskiwany z rośliny Mentha X piperita L., wykazuje liczne właściwości zdrowotne. Moduluje on receptory histaminergiczne i cholinergiczne w jelicie oraz wykazuje działanie agonisty receptorów k-opioidowych, antagonizm serotoninergiczny oraz działanie przeciwzapalne. Co istotne, rozluźnia mięśnie gładkie jelit oraz zmniejsza napięcie mięśni brzucha i dyskomfort .

Udowodniono, że olejek z mięty pieprzowej jest skuteczny w łagodzeniu objawów IBS, w szczególności bólu brzucha . W porównaniu do innych preparatów, wykazujących pozytywne działanie na IBS (błonnik rozpuszczalny, leki przeciwskurczowe i modulatory mózgowe), olejek z mięty pieprzowej zajmuje pierwsze miejsce pod względem skuteczności .