Badania naukowe

 

---

---

Badania naukowe - rodzaje

Co raz częściej słyszymy, że pewne zjawiska, zależności zostały odkryte lub potwierdzone w badaniach naukowych. Nadaje to pewnej wiarygodności przedstawianym informacjom. Jednak trzeba pamiętać, że badania różnią się między sobą siłą dowodów. Mówiąc w skrócie - niektóre rodzaje badań są bardziej wiarygodne, a inne mniej.

Z tego względu stworzono tzw. hierarchię badań naukowych, czyli uszeregowano badania od najmniej do najbardziej wiarygodnych:

1. Eksperymenty in vitro - badania przeprowadzone na liniach komórkowych poza organizmem żywym (czyli tzw. "badania w probówkach"; uzyskane wyniki mogą pokazać np. pewne mechanizmy działania badanych związków i składników, np. takie badania mogą wskazać, czy dodanie likopenu do komórek raka prostaty spowoduje zahamowanie ich rozwoju; niestety badania in vitro mają stosunkowo niską przydatność - zaobserwowane zjawiska bardzo rzadko przekładają się na efekt zdrowotny w organizmie ludzkim.
2. Doświadczenia na zwierzętach - badania laboratoryjne wykonywane in vivo, czyli na organizmie żywym, jakim są zwierzęta; zazwyczaj doświadczenia przeprowadza się na myszach, szczurach i królikach. Rzadziej są one prowadzone na świnkach morskich, psach, małpach. Badania te pozwalają sprawdzić, jak np. dany składnik wpływa na funkcjonowanie organizmu żywego; badania te mają wyższą wartość naukową niż eksperymenty in vitro. Jednak podobnie do nich, bardzo rzadko wyniki te znajdują odzwierciedlenie w badaniach z udziałem ludzi i z tego względu mają dość niską wartość. Wyniki uzyskane w badaniach na zwierzętach muszą zostać zweryfikowane w badaniach klinicznych.
3. Opinie ekspertów - są to zazwyczaj pewne wnioski formułowane przez ekspertów (np. naukowców) na podstawie ich obserwacji, doświadczeń i praktyki zawodowej; charakteryzują się niską wartością naukową w porównaniu do badań.
4. Opisy przypadków (ang. case report) lub serii przypadków (ang. case series) - najprostszy rodzaj badań obserwacyjnych polegający na odnotowaniu przez naukowca/lekarza/dietetyka pewnych obserwacji, poczynionych na przykładzie jednej lub zaledwie kilku osób. Opisy przypadków nie pozwalają na sformułowanie wiarygodnych wniosków opartych na związkach przyczynowo-skutkowych, stąd mają stosunkowo niską jakość naukową. 
5. Badania obserwacyjne przekrojowe (ang. cross sectional study) - rodzaj badania, który nie nadaje się do prowadzenia interwencji np. żywieniowej; badanie przekrojowe wykonuje się, gdy chcemy stwierdzić np. częstość występowania choroby w danej populacji, np. jak często występuje nadciśnienie tętnicze u osób starszych.
6. Badania obserwacyjne kliniczno-kontrolne (ang. case-controlled study) - badanie, w którym nie analizuje się wpływu podawania jakiegoś leku lub składnika na zdrowie; polega ona na porównaniu dwóch grup osób, np. chorych - narażonych w przeszłości na wybrany czynnik i zdrowych. Badanie to pozwala stwierdzić czy np. osoby narażone na działanie pestycydów mają większe ryzyko rozwoju nowotworów.
7. Badania obserwacyjne kohortowe (ang. cohort study) w badaniach tego typu nie przeprowadza się żadnej interwencji (np. nie podaje się uczestnikom badań leku lub wybranego produktu); analizuje się w nich wpływ różnych czynników na zdrowie; np. porównuje się zdrowie osób narażonych na działanie dymu tytoniowego ze zdrowiem osób niepalących.
8. Badania eksperymentalne z grupą kontrolną bez randomizacji - badania o stosunkowo wysokiej wartości naukowej; w doświadczeniach tego typu, uczestników badań dzieli się na dwie grupy - (1) doświadczalną - przyjmującą np. wybrany składnik i (2) kontrolną (placebo); w odróżnieniu od badań z randomizacją, w tym przypadku uczestnicy są nielosowo przydzielani do jednej z grup - zazwyczaj decyduje o tym badacz;
9. Badania z randomizacją (ang. randomised controlled trial – RCT) - badanie eksperymentalne o bardzo wysokiej wartości naukowej, polegające na sprawdzeniu np. działania zdrowotnego danego składnika u ludzi. Charakterystycznym elementem tego badania jest to, że jego uczestnicy są losowo przydzielani do dwóch rożnych grup - (1) grupy doświadczalnej, która otrzymuje wybranych składnik, np. likopen i (2) grupy kontrolnej, otrzymującej placebo.
10. Metaanaliza badań randomizowanych - podsumowanie wyników (analiza) kilku badań randomizowanych dotyczących wybranego, jednego zagadnienia, np. wpływu spożycia błonnika pokarmowego na poziom cholesterolu we krwi. Czasem zdarza się tak, że wyniki pochodzące z różnych badań są rozbieżne. Wówczas wykonanie metaanalizy pozwala na wskazanie najbardziej prawdopodobnego kierunku działania. Metaanalizy charakteryzują się najwyższą wartością naukową.

Badania naukowe - co wpływa na ich rangę

Warto podkreślić, że na "rangę" badania naukowego ma wpływ nie tylko jego rodzaj. Jest kilka innych czynników, które mogą dodatkowo świadczyć o istotności danego badania.

Hierarchia badań naukowych

O wartości naukowej badania naukowego decyduje jego rodzaj. 

Najmniej wiarygodne są badania in vitro, doświadczenia na zwierzętach, opinie ekspertów i analizy przypadków.

Najbardziej wartościowe są badania randomizowane (RCT) i metaanalizy badań randomizowanych.

Najlepsze publikacje naukowe pisane są w języku angielskim

Uzyskane wyniki badań są publikowane w czasopismach naukowych. Co prawda na wiarygodność i rzetelność badań wpływa przede wszystkim rodzaj badania, a także opracowana dla niego metodyka. Jednak należy zauważyć, że "językiem naukowym" jest język angielski. Wszystkie najbardziej liczące się prace są pisane i publikowane właśnie w języku angielskim.

Czasopisma naukowe posiadają swoją punktację

Oznaką renomy danego czasopisma jest jej punktacja, określana mianem współczynnika Impact Factor (IF). Wskaźnik ten określa pewien stopień, w jakim dane czasopismo wpływa na środowisko naukowe. Informuje on o tym, ile razy artykuły naukowe umieszczone w określonym czasopiśmie zostały zacytowane w innych publikacjach.

Jeżeli publikacje naukowe z wybranego czasopisma są często cytowane (co wskazuje na to, że są one zauważane i doceniane przez innych naukowców), to wzrasta wówczas współczynnik Impact Factor dla tego czasopisma.

Im wyższa wartość Impact Factor, tym czasopismo ma wyższą renomę. Za niski Impact Factor można uznać ten, którego wartość wynosi mniej niż 1 (IF < 1).

Warto dodać, że wiele czasopism naukowych nie posiada żadnych punktów IF. Oznacza to, że czasopisma te mają raczej niską wartość.

Czasopisma naukowe są umieszczane w bazach danych

Najbardziej renomowane czasopisma są zbierane w jednym miejscu - w naukowych bazach danych. Są to "naukowe" wyszukiwarki internetowe, w których wpisując wybraną frazę/zagadnienie otrzymujemy wyniki wyszukiwania w postaci listy artykułów naukowych wraz z czasopismami, do których przynależą.

Najbardziej popularną taką wyszukiwarką jest PubMed.

Z wysokim stopniem prawdopodobieństwa można przyjąć, że jeżeli wybrane czasopismo nie jest zaindeksowane (zamieszczone) w PubMedzie, to raczej nie cechuje się ono wysoką renomą, a co za tym idzie, "wiarygodnością naukową".

Trzeba jednak zaznaczyć, że w tej bazie danych znajdują się też czasopisma o niższej randze (np. niskim współczynniku Impact Factor). Stąd, jeżeli wybrane czasopismo jest obecne w PubMedzie, to nie oznacza to od razu, że charakteryzuje się wysoką rangą.

Dla wiarygodności badań może mieć znaczenie tzw. konflikt interesów

Jak wiadomo, aby badania naukowe mogły zostać przeprowadzone, muszą być przez kogoś sfinansowane. Bardzo często zdarza się, że fundusze niezbędne do wykonania badań pozyskiwane są przez instytucje rządowe.

Jednak czasem finansowanie może pochodzić od osób związanych z przemysłem, które mogłyby mieć "interes" w tym, aby wyniki badań były po ich myśli. Przykładem może być finansowanie badań przez producentów, którzy chcą sprawdzić działanie wyprodukowanych przez nich żywności, suplementów diety, czy też leków. Oczywiście każdemu producentowi zależy, żeby przeprowadzone badania potwierdziły skuteczność działania jego produktów.

Z tego względu, na końcu każdej publikacji naukowej znajduje się akapit "Konflikt interesów" (ang. Conflict of interests) - czyli miejsce, gdzie autorzy artykułu zamieszczają informacje o ich powiązaniach np. z osobami/jednostkami finansującymi prowadzone przez nich badania.

Nie można oczywiście powiedzieć, że finansowanie badań przez szeroko rozumiany "przemysł" jest czymś złym, a tym bardziej, że wyniki takich doświadczeń są niewiarygodne i oszukane. Jednak dla zachowania pewnej przejrzystości taka informacja musi zostać podana.

O jakości badań świadczy sposób ich przeprowadzenia (metodyka)

Na ogólnie rozumiany poziom badań bardzo duży wpływ ma opracowana dla nich metodyka - czyli całe postępowanie związane z przeprowadzeniem doświadczenia. 

Metodyka badań uwzględnia między innymi takie elementy jak:

• liczebność osób biorących udział w badaniu (im większa populacja, tym lepiej)
• wiek i płeć osób badanych
• dobór badanych parametrów 
• kryteria kwalifikujące do badań (np. brak występowania chorób)
• sposób  analizowania/obliczania wyników

Przeglądając publikacje naukowe warto nie tylko czytać streszczenie ale również należy spojrzeć do metodyki badania, jak również przeczytać podsumowanie wyników i dyskusję. Dyskusja jest elementem artykułu, w którym autorzy porównują uzyskane przez siebie wyniki z innymi, podobnymi badaniami, które zostały przeprowadzonej już wcześniej i odnoszą się do nich.