Witamina D niedobór

Witamina D - zapotrzebowanie

Zapotrzebowanie na witaminę D zależy od indywidualnych cech organizmu

Zasadniczo zapotrzebowanie na witaminę D modyfikowane jest poprzez wiek biologiczny oraz cechy osobnicze, takie jak: pochodzenie etniczne, choroby współistniejące, zawartość tkanki tłuszczowej, stan ciąży czy laktacji (okres karmienia piersią).

Źródłem witaminy D jest synteza skórna oraz dieta

Do organizmu człowieka witamina D jest dostarczana na skutek syntezy (produkcji) skórnej (w 80-90%) oraz wraz z dietą (w 10-20%).  

Do produktów będących jej dobry źródłem zalicza się: tłuste ryby morskie, jaja, produkty mleczne oraz niektóre grzyby.

Zgodnie z zaleceniami (normami spożycia) polskiego Instytutu Żywności i Żywienia, wraz z pożywieniem powinno dostarczać się 10-15 μg cholekalcyferolu (formy witaminy D3) na dobę (co odpowiada 400-600 IU/dobę).

Szacuje się jednak, że zawartość witaminy D w codziennej diecie wynosi około 100-200 IU/dobę, w związku z czym jej podaż jest niewystarczająca.

Wyróżnia się środowiskowe, genetyczne i osobnicze czynniki wpływające na stężenie witaminy D

Do pierwszej wymienionej grupy, zalicza się przede wszystkim zbyt niską ilość promieniowania słonecznego UVB, związanego z położeniem geograficznym, porą roku czy dnia.

Zaobserwowano, że w regionach powyżej 35º szerokości geograficznej, jak również w okresie jesieni i zimy, ilość promieni UVB jest zbyt niska, aby zapewnić odpowiednią produkcję witaminy D w skórze.

Do uwarunkowań genetycznych zalicza się zmiany aktywności (transkrypcji) genów odpowiedzialnych za metabolizm (przemiany) witaminy D.

Wśród czynników osobniczych wymienia się wcześniej wspominane cechy indywidualne organizmu, tj. zawartość melaniny (barwnika odpowiedzialnego za kolor skóry), ilość tkanki tłuszczowej, wiek osobniczy oraz obecność chorób (zwłaszcza wątroby i nerek, czyli narządów odpowiedzialnych za przemiany witaminy D).

Warto dodać, że wraz z wiekiem zmniejsza się ilość 7-dehydrocholesterolu (jako następstwo procesu starzenia), czyli związku z którego wytwarzany jest cholekalcyferol (nieaktywna witamina D3) w komórkach skóry.

Witamina D – kto jest zagrożony niedoborem

Niedobory witaminy D mogą dotyczyć połowy ogólnoświatowej populacji

Wyniki badań wykazują, że stężenie 25-hydroksywitaminy D (25(OH)D), czyli parametru wykorzystywanego do oceny ilości tej witaminy w organizmie człowieka, poniżej 50 nmol/L (wskazujący na jej niedobór) dotyczy średnio 40% dorosłych mieszkańców różnych krajów europejskich.

Dodatkowo w zależności od lokalizacji geograficznej zakres ten waha się od 18 do 75%.

Deficyt witaminy D, czyli jej stężenie poniżej 25 nmol/L stwierdzany jest z kolei u około 13-16% Europejczyków.

W analizach przeprowadzonych na polskiej populacji wykazano, że 67,5% badanych charakteryzowało się stężeniem witaminy D poniżej normy (<50 nmol/L).

Polska, ze względu na swoje położenie należy do krajów o niskim stopniu nasłonecznienia, co utrudnia skórną produkcję witaminy D .

Warto dodać, iż w przypadku osób otyłych stężenie 25(OH)D jest średnio o 20% niższe w porównaniu do osób o prawidłowej masie ciała. Szacuje się że częstość niedoborów witaminy D wśród osób otyłych sięga od 40 do 80%.

Do grup szczególnie narażonych na niedobory witaminy D zalicza się noworodki, niemowlęta, osoby starsze i osoby otyłe

Noworodki i niemowlęta są szczególnie narażone na występowanie niedoboru witaminy D. Wynika to przede wszystkim z niedostatecznej ekspozycji na promieniowanie słoneczne i stosowanie filtrów ochronnych w okresie letnim. Stąd, zgodnie z najnowszymi zaleceniami dla populacji polskiej, suplementacja witaminą D w tej grupie wiekowej (w odpowiedniej dawce, tj. 400-600 IU) zalecana jest przez cały rok.

Wśród częstych przyczyn niedoboru witaminy D można wymienić zmniejszenie ilości jej aktywnej formy, co wynika z zaburzeń funkcji nerek. Zjawisko to często występuje w populacji osób w wieku podeszłym i starszym (po 65. i 75. roku życia), dlatego jest to kolejna grupa, w której przyjmowanie preparatów z witaminą D zalecane jest całorocznie (odpowiednio w dawce 800-2000 IU/dobę po 65. r.ż. oraz 2000-4000 IU/dobę po 75. r.ż.). 

W przypadku osób starszych, jak już wcześniej wspomniano, zmniejsza się synteza skórna tej witaminy, a ponadto współwystępowanie chorób przewlekłych dodatkowo zmniejsza biodostępność omawianej witaminy.

Inną grupą populacyjną, narażoną na niedobory witaminy D są osoby otyłe (dzieci oraz dorośli). Ze względu na fakt, że witamina ta należy do związków rozpuszczalnych w tłuszczach, ulega ona zmagazynowaniu w komórkach tkanki tłuszczowej, przez co jej stężenie we krwi ulega zmniejszeniu. W związku z tym, osoby otyły powinny przyjmować większe ilości witaminy D (w dawkach dwukrotnie wyższych niż osoby szczupłe, tj. 1600-4000 IU/dobę).

Kobietom ciężarnym i karmiącym piersią zaleca się przyjmowanie suplementów z witaminą D 

W ciąży witamina ta powinna być przyjmowana w ilości 2000 IU na dobę, z jednoczesną kontrolą stężenia jej poziomu we krwi, tak aby było ono na optymalnym poziomie. 

Przyjmowanie witaminy D jest niezbędne dla prawidłowego rozwoju dziecka. Dlatego, znalazła się ona w wykazie witamin i składników mineralnych wymagających suplementowania przez kobietę ciężarną (zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego).

Należy pamiętać, że witamina D w niewielkim zakresie przenika do mleka kobiecego (tylko w około 20%), dlatego w okresie karmienia piersią także warto zadbać o jej prawidłową podaż z dietą i dodatkowo uzupełniać w postaci suplementów (w dawce 2000 IU/dobę).

Także kobiety planujące ciążę powinny pamiętać o przyjmowaniu preparatów z witaminą D w dawce 800-2000 IU/dobę.

Witamina D – przyczyny niedoboru

Zasadniczą przyczyną niedoboru witaminy D jest niskie nasłonecznienie

Wśród istotnych przyczyn niedoborów witaminy D wymienia się unikanie ekspozycji na promieniowanie słoneczne, np. poprzez stosowanie filtrów przeciwsłonecznych w okresie letnim czy noszenie odzieży zasłaniającej duże partie ciała (zwłaszcza w krajach arabskich). Również miejsce zamieszkania wpływa na dostęp do promieniowania UVB.

Niewłaściwie skomponowania dieta pogłębia niedobory witaminy D

Kolejną przyczyną niedoborów tej witaminy jest jej niska zawartość w diecie. Ma to szczególne znaczenie w przypadku wegetarian, który wykluczają z jadłospisu produkty pochodzenia zwierzęcego, stanowiące główne źródło pokarmowe witaminy D.

Dodatkowo niskie spożycie ryb (zazwyczaj jeden raz w tygodniu) oraz eliminacja z diety produktów nabiałowych (np. w przypadku nietolerancji laktozy) powoduje, że spożycie tej witaminy jest na niewystarczającym poziomie.

Wśród innych przyczyn niedoboru wymienia się m.in. kolor skóry czy i

Poza niskim nasłonecznieniem oraz niedostateczną zawartością w diecie, do pozostałych częstych przyczyn niedoboru witaminy D zalicza się:

• Pigmentację (kolor) skóry – ciemnoskóre osoby wymagają 5-10 krotnie dłuższego okresu nasłonecznienia niż rasa biała
• Zaawansowany wiek – u osób w wieku podeszłym skórna synteza witaminy D zmniejsza się nawet o 70%
• Stan ciąży i laktacji
• Stan nagromadzenia tkanki tłuszczowej – stanowiącej magazyn witaminy D
• Choroby przewlekłe – przede wszystkim wątroby oraz nerek, zespoły złego wchłaniania (np. celiakia, mukowiscydoza)
• Farmakoterapię - przyjmowanie leków przeciwpadaczkowych, glikokortykosteroidów, leków przeciwwirusowych (np. w terapii HIV), leków zapobiegających odrzuceniu przeszczepu – leki te wpływają na przemiany witaminy D w organizmie człowieka
• Problemy z poruszaniem się lub unieruchomienie – będące przyczyną zmniejszonego dostępu do promieniowania słonecznego

Witamina D – objawy niedoboru

U dzieci niedobór witaminy D może powodować deformacje kości

W przypadku dzieci obniżone stężenie witaminy D we krwi może początkowo objawiać się poprzez niepokój, pocenie się główki w czasie karmienia czy brak apetytu.

Dłużej utrzymujące się niedobory witaminy D mogą powodować objawy w postaci:

• Rozmiękczenia kości potylicy (czaszki)
• Opóźnionego zarastania się ciemiączka
• Opóźnionego wyrzynania zębów
• Uwypuklenia kości czołowych
• Zniekształcenia żeber (tzw. „żabi brzuszek”)
• Łukowatego wygięcia nóżek w kształt litery X lub O

W przypadku osób dorosłych niedobór witaminy D powoduje niespecyficzne dolegliwości

Objawy dotyczące niedoboru witaminy D u osób dorosłych stanowią szereg niespecyficznych dolegliwości. Mogą być one manifestowane poprzez:

• Niedomagania ze strony układu kostno-mięśniowego
• Zmniejszenie sprawności ruchowej
• Choroby przyzębia
• Ogólne osłabienie, apatię czy brak apetytu
• Dolegliwości ze strony układu pokarmowego
• Bezsenność
• Pogorszenie zmysłu słuchu/widzenia
• Stany zapalne skóry

Witamina D – skutki niedoboru

Do skutków niedoboru witaminy D zalicza się choroby układu kostnego

Skutki niedoboru witaminy D obejmują przede wszystkim choroby układu kostnego.

U dzieci groźną konsekwencją obniżonego stężenia tej witaminy jest krzywica, a także zaburzenia tempa wzrostu, deformacje szkieletu i zwiększone ryzyko złamań kości.

U osób dorosłych są to z kolei choroby takie jak osteomalacja (niedostateczna mineralizacja kości) i osteoporoza (zrzeszotnienie kości).

Niedobór witaminy D przyczynia się do pogorszenia ogólnego stanu zdrowia

Odpowiednie stężenie witaminy D we krwi wpływa na zachowanie ogólnego, dobrego stanu zdrowia zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Uważa się, że niedobory tej witaminy mogą przyczyniać się do rozwoju licznych chorób.

Wśród długofalowych skutków niedoboru witaminy D wymienia się choroby układu sercowo-naczyniowego (w tym większe ryzyko śmiertelności z powodu zawału serca czy udaru mózgu), szereg zaburzeń metabolicznych (takich jak np. otyłość, cukrzyca), występowanie chorób z zajęciem układu odpornościowego i chorób nowotworowych.

W tabeli 1 wymieniono możliwe następstwa zdrowotne niedoboru witaminy D.

Tabela 1. Skutki zdrowotne niedoboru witaminy D.

Choroby układu kostnego		Inne zaburzenia
Dzieci	Dorośli
Krzywica Zaburzenia tempa wzrostu Zniekształcenia szkieletu Zwiększone ryzyko złamań kości	Osteomalacja (niedostateczna mineralizacja kości) Osteoporoza (zrzeszotnienie kości) Zwiększone ryzyko złamań kości	Choroby układu krążenia Otyłość Cukrzyca Nowotwory (piersi, płuc, tarczycy) Choroby autoimmunologiczne Depresja Choroba Alzheimera Demencja Zaburzenia płodności Zaburzenia snu

Witamina D – jak zbadać poziom

Główną metodą oceny stężenia witaminy D w organizmie człowieka jest laboratoryjny pomiar stężenia 25-hydroksywitaminy D we krwi

W organizmie człowieka wyróżnia się następujące metabolity: cholekalcyferol (prekursor witaminy D₃), 25-hydroksywitamina D oraz 1,25-dihydroksywitamina D (1,25(OH)₂D, aktywna postać).

Warto wiedzieć, że głównym metabolitem krążącym we krwi jest 25-hydroksywitamina D, w związku z czym odzwierciedla ona całkowitą ilość witaminy D w organizmie człowieka (D2 i D3), zarówno tej spożytej z dietą, jak i wytworzonej w skórze. Ponadto postać ta jest trwała, ponieważ jej średni czas rozkładu wynosi około 3 tygodnie.

Z kolei 1,25(OH)₂D, pomimo iż jest aktywną postacią witaminy D, ulega szybkiemu rozkładowi (w ciągu 6-8 godzin), stąd jej stężenie może ulegać zmianie w ciągu dnia. Dodatkowo w przebiegu niektórych chorób (np. niewydolności nerek, gruźlicy) oraz ciąży jej poziom może być zmieniony.

W związku z powyższym, aby określić ilości witaminy D w organizmie zaleca się laboratoryjny pomiar stężenia 25-hydroksywitaminy D we krwi.

Parametrami zalecanymi w uzupełnieniu diagnostyki niedoborów witaminy D jest stężenie wapnia, fosforu, parathormonu i aktywności fosfatazy alkalicznej.

O niedoborze witaminy D mówimy, gdy jej stężenie we krwi wynosi 10-20 ng/mL (25-50 nmol/L)

W zależności od stężenia witaminy D we krwi wyróżnia się odpowiednio jej: deficyt, niedobór, stężenie suboptymalne, stężenie optymalne, stężenie wysokie oraz stężenie potencjalnie toksyczne.

Zaleca się, aby stężenie 25(OH)D we krwi utrzymywało się na poziomie od 30 do 50 ng/mL (co odpowiada 75-125 nmol/L).

W tabeli 2 przedstawiono zakresy stężeń witaminy D we krwi.

Tabela 2. Zakresy stężeń witaminy D we krwi.

Status witaminy D	Zakresy stężeń 25(OH)D we krwi
	ng/mL	nmol/L
Deficyt	<10	<25
Niedobór	>10-20	>25-50
Stężenie suboptymalne	>20-30	>50-75
Stężenie optymalne	>30-50	>75-125
Stężenie wysokie	>50-100	>125-250
Stężenie potencjalnie toksyczne	>100	>250

Witamina D - jak uzupełnić niedobór

Najlepszym źródłem witaminy D jest produkcja skórna i dieta

Podstawą dostarczania witaminy D do organizmu człowieka jest jej odpowiednia produkcja skórna. Dlatego zaleca się, aby w okresie od końca kwietnia do początku września (pomiędzy godziną 10.00 a 15.00.) przebywać na słońcu przez minimum 15 minut od 2 do 3 razy na tydzień z odsłoniętą twarzą, przedramionami i nogami (bez używania filtrów przeciwsłonecznych).

Zgodnie z najnowszymi zaleceniami, dzieci i osoby dorosłe (do 65. roku życia), przebywające odpowiednią ilość czasu na słońcu w okresie letnim nie mają konieczności suplementowania witaminy D (choć nadal jest ona zalecana i bezpieczna). 

Dodatkowo warto zadbać o prawidłową podaż witaminy D wraz z dietą, poprzez spożywanie jej dobrych źródeł pokarmowych, w ilości 15 μg na dobę.

Głębokie niedobory witaminy D należy leczyć farmakologicznie

W przypadku występowania laboratoryjnie udokumentowanych niedoborów witaminy D (zwłaszcza jeśli stężenie 25(OH)D w surowicy krwi wynosi poniżej 20 ng/mL = 50 nmol/L) lub jeśli zalecenia dotyczące nasłonecznienia w okresie letnim nie były spełnione, witamina ta powinna być uzupełniana całorocznie za pomocą suplementacji farmakologicznej.

Dzieci od 1. do 10. powinny przyjmować 600-1000 IU witaminy D na dobę, natomiast młodzież i osoby dorosłe dawkę 800-2000 IU/dobę.

W przypadku noworodków, niemowląt, osób starszych, osób otyłych i kobiet ciężarnych oraz w okresie laktacji dawki te są odpowiednio zmodyfikowane (co opisano we wcześniejszych częściach tego artykułu).